Test proporcjonalności użytych zgodnie z prawem środków przymusu (władczych) przez organ państwowy

W sprawie wytoczonej przeciwko Skarbowi Państwa o ochronę dóbr osobistych, naruszonych przez organ państwowy przy wykonywaniu władzy publicznej, na sądzie powszechnym spoczywa obowiązek oceny, czy działanie tego organu zostało podjęte na podstawie przepisu prawa i z zachowaniem proporcjonalności zastosowanych środków.

Zasada proporcjonalności oznacza obowiązek ograniczania w najmniejszym możliwym stopniu sfery prawnej drugiej strony stosunku prawnego przy wykonywaniu przysługującego komuś prawa albo uprawnienia. Szczególna użyteczność proporcjonalności przejawia się w prawie publicznym, gdzie ma ona zapobiegać nierozsądnemu, niecelowemu korzystaniu przez władzę publiczną z kompetencji do regulowania sytuacji prawnej podporządkowanych jednostek, a w konsekwencji przyznawać pierwszeństwo środkom wystarczającym z punktu widzenia władzy, a dla interesów jednostki jak najmniej dolegliwym.

Chociaż w najszerszym zakresie zasada proporcjonalności odnosi się działalności prawotwórczej państwa, czego dowodzi brzmienie art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, to jednak jest oczywiste, że oprócz sfery legislacji, proporcjonalność obejmuje także sferę stosowania prawa, m.in. przez sądy. Proporcjonalność stanowi dla sądów upoważnienie do dokonywania kontroli aktów władzy ustawodawczej oraz wykonawczej.

Tak zwany test proporcjonalności zakłada bowiem potrzebę uwzględnienia trzech czynników: przydatności zastosowanego środka (oceny, czy jest on w stanie doprowadzić do realizacji zakładanego celu), jego konieczności (oceny, czy ten sam cel mógłby być zrealizowany w inny, mniej inwazyjny sposób) i proporcjonalności sensu stricto (oceny, czy zachowana jest proporcja między pozytywnym efektem zastosowanego środka a ciężarem dla dotkniętej nim jednostki).

Nie budzi wątpliwości, że spór pomiędzy jednostką a Skarbem Państwa, dotyczący cywilnoprawnych konsekwencji przekroczenia granic proporcjonalności danego środka, stanowi sprawę w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. W związku z tym droga sądowa oczywiście musi istnieć, tym bardziej, że w rachubę wchodzi ograniczenie praw i wolności jednostki (art. 77 ust. 2 Konstytucji RP).

Z punktu widzenia sprawy cywilnej o ochronę dóbr osobistych, której przedmiotem jest ocena czynności funkcjonariuszy podległych służbowo organowi rozpatrującemu skargę, okoliczność, że uprzednio dokonano pewnej kwalifikacji prawnej zarzutów przekroczenia uprawnień przez owych funkcjonariuszy i na tej podstawie uznano je za bezzasadne, stanowi tylko jeden z elementów stanu faktycznego, oczywiście niewystarczający do tego, aby zwolnić sąd cywilny od obowiązku własnej oceny faktycznej oraz prawnej. Należy bowiem podkreślić, że w wypadku czynności o charakterze faktycznym, które stanowią rzekome naruszenie dóbr osobistych - inaczej niż w wypadku odpowiedzialności odszkodowawczej w trybie art. 4171 k.c. - odpowiedzialność Skarbu Państwa za acta iure imperii nie została przez ustawodawcę uzależniona od przesłanki wydania prejudykatu.

Wyrok SN z dnia 17 września 2014 r., I CSK 439/13

Standard: 48860 (pełna treść orzeczenia)

Wyposażenie Policji w szereg uprawnień, których realizacja, często prowadząca do naruszenia cudzego dobra osobistego, ma za nadrzędny cel ochronę porządku prawnego. Jednostki takie należy traktować jak profesjonalistów, wobec których trzeba stawiać wysokie wymagania co do fachowości, staranności przy wykonywaniu poszczególnych zadań, a z drugiej strony wobec dysponowania drastycznymi, niebezpiecznymi środkami - do zachowania daleko idącej ostrożności w posługiwaniu się nimi, wyrażającej się między innymi w stosowaniu zasady proporcjonalności, tj. używania odpowiednich środków i w sposób współmierny, potrzebny do osiągnięcia celu.

Wyrok SN z dnia 26 marca 2003 r., II CKN 1370/00

Standard: 48862 (pełna treść orzeczenia)