Ewolucja postępowań w sprawach o wykonanie orzeczeń dotyczących wydania dziecka lub osoby pozostającej pod opieką

Postępowanie w sprawach o wykonanie orzeczeń dotyczących wydania dziecka lub osoby pozostającej pod opieką oraz uregulowania kontaktów między rodzicami a dzieckiem przechodzi ciągłą ewolucję, mającą swe korzenie w unormowaniach praw dzielnicowych. W okresie przedwojennym - pod rządem kodeksu postępowania cywilnego z 1932 r. - przyjmowano, że do wymuszenia wydania dziecka lub umożliwienia widzenia się z nim ma zastosowanie art. 819, dotyczący egzekucji roszczeń niemajątkowych. Stanowisko to znalazło potwierdzenie w uchwale całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1947 r., C.Prez. 6/47, w której z mocą zasady prawnej przyjęto, że egzekucja roszczenia o wydanie dziecka osobie uprawnionej odbywa się w ramach egzekucji roszczeń niepieniężnych, z odpowiednim zastosowaniem art. 812 § 1, 815 i 816, dotyczących wydania rzeczy ruchomej, a gdyby - wyjątkowo - odebranie dziecka przez komornika wymagało współdziałania dłużnika, sąd na wniosek osoby uprawnionej mógł zastosować art. 819. W uzasadnieniu stwierdzono, że egzekucja roszczeń o wydanie dziecka nie została uregulowana wprost, zatem należy odwołać się do analogii i - uwzględniając przede wszystkim interes dziecka - stosować wymienione przepisy o egzekucji roszczeń niepieniężnych.

Przedstawiona uchwała na wiele lat wytyczyła kierunek praktyki sądowej, która jednak zaczęła dostarczać wielu przykładów nieprawidłowości. Z jednej strony okazało się, że nie jest łatwe ani zręczne stosowanie do dziecka przepisów dotyczących egzekucji rzeczy, z drugiej natomiast, że komornicy nie mają odpowiedniego przygotowania do wykonywania tak delikatnych i wymagających wysokich umiejętności działań. Doraźnym działaniem prawodawcy było więc dodanie do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 października 1962 r. w sprawie czynności komorników (Dz. U. Nr 58, poz. 284) przepisu § 78, który zobowiązywał komornika - przed przystąpieniem do przymusowego wykonania tytułu, zobowiązującego do wydania osoby - do wezwania dłużnika, aby wydał ją dobrowolnie w zakreślonym terminie wierzycielowi lub osobie przez niego wskazanej. Przymusowe odebranie osoby i wydanie jej wierzycielowi mogło być dokonane tylko w obecności wierzyciela (lub wskazanej osoby), przy czym komornik zobowiązany był zachować szczególną ostrożność, aby na skutek czynności egzekucyjnych osoba, która ma być odebrana, nie odniosła krzywdy fizycznej lub moralnej; w razie potrzeby komornik miał obowiązek zażądać pomocy od instytucji opieki społecznej.

Projektując kodeks postępowania cywilnego z 1964 r., ustawodawca zdecydował się na utworzenie w tytule III księgi drugiej części drugiej osobnego działu VI pt. "Wykonanie orzeczeń dotyczących odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką" (art. 1089-1095). Takie rozwiązanie nie miało jednak większych walorów jurydycznych, gdyż wydanie osoby i tak następowało w drodze postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komornika. W późniejszym okresie Sąd Najwyższy, rozstrzygając zagadnienia dotyczące wydania (odebrania) dziecka, sięgnął zresztą wprost do przepisów normujących egzekucję świadczeń niepieniężnych. W szczególności stwierdził, że orzeczenie sądu przyznające temu z rodziców, któremu nie zostało powierzone wykonanie władzy rodzicielskiej, uprawnienie do określonych kontaktów z dzieckiem, podlega wykonaniu w drodze egzekucji przy zastosowaniu środków przewidzianych w dziale o egzekucji świadczeń niepieniężnych (por. np. uchwały z dnia 30 stycznia 1975 r., III CZP 94/75, z dnia 26 maja 1975 r., III CZP 30/75 oraz z dnia 20 marca 1992 r., III CZP 16/92).

Przez wiele lat praktyka sądowa była w tym zakresie unormowana, jakkolwiek - mimo wyczerpującej regulacji i jednolitego orzecznictwa Sądu Najwyższego - wciąż pozostawało wiele wątpliwości aksjologicznych i praktycznych. W wyniku narastającej krytyki doszło do uchwalenia ustawy z 19 lipca 2001 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz. U. Nr 98, poz. 1069). Jej mocą uchylone zostały przepisy art. 580, 790 oraz 1089-1095 [1], jak też znowelizowano przepis art. 579, a do działu II tytułu I części pierwszej księgi drugiej kodeksu postępowania cywilnego wprowadzono nowy oddział 5, normujący postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką (art. 598 [1] i nast.).

Postanowienie SN z dnia 24 lutego 2010 r., III CNP 26/09

Standard: 48217 (pełna treść orzeczenia)

Ustawą z dnia 19 lipca 2001 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 98, poz. 1069) uchylono przepisy art. 580, 790 oraz 1089-1095[1] k.p.c., jak też znowelizowano art. 579, a do działu II tytułu I części pierwszej księgi drugiej kodeksu postępowania cywilnego dodano oddział 5, normujący postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką. Podstawowym celem tych zmian było – jak podniesiono w piśmiennictwie – pozbawienie postępowania w sprawach o odebranie osoby wszelkich cech postępowania egzekucyjnego i nadanie mu charakteru postępowania opiekuńczego. Prawodawcy przyświecał również cel ujednolicenia i uproszczenie tego postępowania oraz uczynienia go bardziej skutecznym.

W wyniku tych zmian postępowanie w sprawach o odebranie osoby toczy się według przepisów o postępowaniu nieprocesowym, stanowiąc jedno z postępowań w sprawach opiekuńczych, należących do spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli. 

Istotą nowej regulacji jest więc skupienie w jednym postępowaniu (opiekuńczym, nieprocesowym) kwestii związanych z rozpoznaniem i wykonaniem (także przymusowym) orzeczenia nakazującego odebranie osoby. Jak się jednolicie podkreśla w literaturze, współcześnie w sprawach o odebranie osoby wyłączone jest stosowanie przepisów dotyczących postępowania egzekucyjnego oraz postępowania klauzulowego (por. także uz. uchwały SN z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 156/06).

Uchwała SN z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 75/08

Standard: 53282 (pełna treść orzeczenia)