Czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa; pojęcie przedsiębiorstwa

Zgodnie z art. 1091 § 1 k.c., prokura jest pełnomocnictwem obejmującym umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, którego może udzielić tylko przedsiębiorca podlegający obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców. Nowe uregulowanie różni się od art. 61 § 1 k.h. Poza użyciem w art. 1091 § 1 k.c. zamiast słowa "upoważnia" określeń "pełnomocnictwo" i "umocowanie", odpowiadających treści art. 96 i 98 k.c., obecnie prokura obejmuje umocowanie do czynności związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a art. 61 § 1 k.h. stanowił, że prokura upoważnia do wszystkich czynności, jakie są związane z prowadzeniem jakiegokolwiek przedsiębiorstwa zarobkowego. W obowiązującej regulacji zostało pominięte m.in. to, że chodzi o wszystkie czynności związane z prowadzeniem jakiegokolwiek przedsiębiorstwa zarobkowego.

Usunięcie tych dookreśleń - przy założeniu, że pojęcie "przedsiębiorstwo" zostało użyte w znaczeniu przedmiotowym - wywołało wątpliwości w piśmiennictwie, czy prokurent jest umocowany, do czynności związanych z prowadzeniem jakiegokolwiek, a więc każdego przedsiębiorstwa zarobkowego, mogącego obiektywnie istnieć, ale niekoniecznie należącego do spółki handlowej - mocodawcy. 

W doktrynie przeważa stanowisko, które podziela Sąd Najwyższy, uznające, że ustawowe granice umocowania prokurenta są tak jak poprzednio związane z prowadzeniem działalności gospodarczej mocodawcy początkowo spółek handlowych (kupców rejestrowych - art. 5 § 1 i art. 60 k.h.), a obecnie przedsiębiorców. De lege lata zakres umocowania prokurenta mimo odmiennej, w porównaniu z art. 61 § 1 in fine k.h., redakcji art. 1091 § 1 in fine k.c., nie uległ zmianie.

Pomimo rezygnacji w art. 1091 § 1 k.c. z określeń "wszystkich", "jakiegokolwiek" i "zarobkowego", pozostawione zostało pojęcie "prowadzenie przedsiębiorstwa". Pominięcie odnoszącego się do czynności zaimka nieokreślonego "wszystkich" nie ma żadnego znaczenia dla określenia zakresu tych czynności, w istocie bowiem, wobec braku wyłączeń w odniesieniu do rodzajowo opisanych czynności, oczywiste jest, że prokurą objęte są wszystkie czynności sądowe i pozasądowe, jeżeli są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Podobnie jest interpretowane w doktrynie zastąpienie formuły "prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego" wyrażeniem "prowadzenie przedsiębiorstwa", którego używają definicje legalne wszystkich spółek osobowych (por. art. 86 § 1, art. 102 i 125 k.s.h.). Wiąże się to z powszechnie przyjmowaną wykładnią, że pojęcie to stanowi synonim działalności gospodarczej, która obejmuje wszelką zarobkową lub zawodową działalność gospodarczą, prowadzoną w sposób zorganizowany i ciągły. Jest ono zbieżne z definicją legalną przedsiębiorcy zawartą w art. 431 k.c., wskazującego, że przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331 § 1 k.c., prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Działalność gospodarcza nie musi zatem zawsze zakładać osiągania zysku i może być również prowadzona w formie spółki handlowej.

Pod rządami kodeksu handlowego, ze względu na użycie w art. 61 § 1 pojęcia przedsiębiorstwa w znaczeniu funkcjonalnym i nawiązanie do jego redakcji w art. 84 § 1 w odniesieniu do wspólników spółek osobowych (art. 84 § 1), jak i do członków zarządu spółek kapitałowych (art. 198 § 2 i art. 369 § 2), przyjmowano, że prawo komplementariusza, tak jak prokurenta, obejmuje w istocie wszystkie czynności związane z prowadzeniem jakiejkolwiek działalności handlowej.

Obecnie też nie ma uzasadnionych powodów do odstąpienia od takiego rozumienia zawartego w art. 1091 § 1 k.c. określenia "prowadzenia przedsiębiorstwa", a zwłaszcza nadania pojęciu "przedsiębiorstwo" znaczenia przedmiotowego, co musiałoby wynikać z jednoznacznej woli ustawodawcy. Jak podkreśla się w doktrynie, taka wykładnia uwzględnia reguły systemowe, nadając formule "prowadzenie przedsiębiorstwa" jednolity sens w obszarze całego prawa cywilnego, zarówno na gruncie kodeksu cywilnego, kodeksu postępowania cywilnego, jak i kodeksu spółek handlowych. Dodaje się przy tym uzasadnione argumenty funkcjonalne, oparte przede wszystkim na rationem legis unormowania, umożliwiające udzielenie prokury każdemu przedsiębiorcy rejestrowemu, a nie tylko prowadzącemu działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa.

Działalność wielu spółek osobowych, zwłaszcza jawnych i partnerskich, nie zawsze opiera się na przedsiębiorstwie w znaczeniu, jakie nadaje temu pojęciu art. 55[1] k.c. Akceptacja odmiennego poglądu byłaby równoznaczna z zakazem udzielania przez takie spółki prokury, gdyż prokurent, wobec braku przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, nie mógłby dokonywać żadnych czynności prawnych związanych "z jego prowadzeniem". Taka interpretacja byłaby też sprzeczna z istotą spółek osobowych, które z definicji prowadzą przedsiębiorstwo.

Prezentowany wynik wykładni art. 109[1] § 1 k.c. odnosi się wprost do spółek kapitałowych. Pozwala to przyjąć, że zakres umocowania prokurenta w tych spółkach obejmuje również wszelkie czynności sądowe i pozasądowe związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, niezależnie od tego, czy przybiera ona formę przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym. Istotne jest jedynie, czy umocowanie prokurenta wiąże się z prowadzoną przez spółkę kapitałową działalnością gospodarczą. Kwestia ta w rozpoznawanej sprawie nie budzi wątpliwości, zatem nie ma potrzeby odnoszenia się do skomplikowanej sytuacji, w której spółka kapitałowa, zgodnie z art. 151 § 1 i art. 301 § 1 k.s.h. została zawiązana w innym celu i nie prowadzi działalności gospodarczej.

Postanowienie SN z dnia 29 czerwca 2016 r., III CSK 17/16

Standard: 47567 (pełna treść orzeczenia)