Podmiotowa zmiana zobowiązania, będącego źródłem wierzytelności hipotecznej

Zmiana wierzyciela może nastąpić w drodze przelewu bez zgody dłużnika (z zastrzeżeniem przewidzianym w art. 509 § 1 k.c.) i wobec tego, że wraz z wierzytelnością przechodzą wszelkie związane z nią prawa (art. 509 § 2 k.c.), jej nabywca staje się wierzycielem hipotecznym i może się zaspokoić się z przedmiotu hipoteki. Takie same skutki wywołuje sukcesja wierzyciela pod tytułem ogólnym mortis i vivos causa. Zmiana dłużnika polegająca na przystąpieniu do długu osobistego nie wywołuje zmian zasad odpowiedzialności dłużnika rzeczowego. 

Istotą problemu występującego w sprawie jest istnienie dalszej odpowiedzialności dłużnika rzeczowego w wypadku przejęcia długu, powodującego wstąpienie osoby trzeciej w miejsce dotychczasowego dłużnika, który zostaje z długu zwolniony (art. 519 k.c.). Skutki dokonanej w ten sposób translatywnej zmiany dłużnika kształtują się odmiennie i zależą od powiązań istniejących w dotychczasowym stosunku podstawowym i prawno-rzeczowym. I tak, gdy osoba zbywająca dług była zarówno dłużnikiem osobistym jak i rzeczowym dochodzi do powstania równoległej odpowiedzialności osobistej przejemcy i rzeczowej dotychczasowego dłużnika. Jeżeli zbywca był tylko dłużnikiem osobistym a rzeczowym inna osoba, która umownie ustanowiła hipotekę na własnym prawie rzeczowym, zmiana dłużnika powoduje wygaśnięcie hipoteki z chwilą przejęcia, chyba że ta osoba wcześniej wyraziła zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia (art. 525 k.c.). Jeżeli przejemca w chwili nabycia długu był już, w wyniku ustanowienia hipoteki na własnym prawie, dłużnikiem rzeczowym nadal trwa jego odpowiedzialność rzeczowa równolegle z powstałą odpowiedzialnością osobistą. Jakkolwiek w tym wypadku jest on osobą trzecią w rozumieniu art. 525 k.c. uznać należy, że przejmując dług w sposób dorozumiany wyraził zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia, chyba że strony postanowiły inaczej. 

Interpretacja językowa art. 525 k.c. prowadzi do jednoznacznego wniosku. Zwrot "ustanowienie przez osobę trzecią" odwołuje się do czynności prawnej utworzenia zabezpieczenia przez inną osobę jak dłużnik, wyprzedzającej przejęcie długu. Rozszczepienie odpowiedzialności osobistej i rzeczowej dłużnika w następstwie zbycia prawa już obciążonego hipoteką następuje w chwili późniejszej jak ustanowienie zabezpieczenia.

Dłużnik, który ustanowił hipotekę na użytkowaniu wieczystym wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowanym gruncie zwolnił się od odpowiedzialności rzeczowej na skutek zbycia obciążonych nią praw. Następnie, wobec translatywnego przejęcia długu przez osobę trzecią, ustałaby nie tylko jego odpowiedzialność osobista, gdyż czynność zbycia prowadziłaby również do wygaśnięcia odpowiedzialności rzeczowej innego podmiotu, uniemożliwiając tym samym realizację zabezpieczenia. Czyniłoby to ochronę wierzyciela, w którego interesie ustanowiono hipotekę, iluzoryczną i podważało sens zabezpieczenia. Wiedza następcy dłużnika rzeczowego o obciążeniu nabytego prawa oznacza, że brak potrzeby udzielenia mu ochrony prawnej w wypadku dokonania zmian podmiotowych dotyczących dłużnika osobistego. Uprawnienie wierzyciela dokonania wyboru dłużnika, który ma zaspokoić wierzytelność, jest istotą konstrukcji równoległej odpowiedzialności osobistej i rzeczowej.

Dłużnik, który nabył prawo obciążone hipoteką ustanowioną przez dłużnika osobistego na zabezpieczenie jego własnego długu, "wstępuje" w sytuację prawną zbywcy, a następcze przejęcie przez osobę trzecią długu zbywcy nie skutkuje zwolnieniem go z odpowiedzialności rzeczowej. Oznacza to, że hipoteka ustanowiona przez dłużnika na użytkowaniu wieczystym, które zostało zbyte na rzecz osoby trzeciej, nie wygasa na podstawie art. 525 k.c. z chwilą późniejszego przejęcia długu.

Uchwała SN z dnia 28 marca 2019 r., III CZP 90/18

Standard: 45751 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy