Niedopuszczalność odtworzenia treści zagubionego lub zniszczonego testamentu w trybie jego ogłoszenia
Otwarcie i ogłoszenie testamentu (art. 649 k.p.c.) Testament własnoręczny (art. 949 k.c.)
W postępowaniu o ogłoszenie testamentu nie jest dopuszczalne odtworzenie testamentu, który zaginął lub uległ zniszczeniu.
Postępowanie o ogłoszenie testamentu nie służy odtworzeniu treści zagubionego lub zniszczonego testamentu, lecz ujawnieniu rozrządzeń testamentowych zawartych w zmaterializowanym dokumencie sporządzonym przez spadkodawcę. W braku dokumentu obejmującego dyspozycję na wypadek śmierci postępowanie to jest bezprzedmiotowe, a inicjujący je wniosek nie może zostać uwzględniony przez sąd, przy czym na równi z brakiem testamentu należy traktować przypadki, w których dokument przedkładany jako testament jest zniszczony lub nieczytelny w stopniu wyłączającym ujawnienie jakichkolwiek rozrządzeń testamentowych.
W razie zgłoszenia żądania udzielenia ochrony prawnej, które nie może zostać zrealizowane, sąd powinien dać temu odpowiedni procesowy wyraz, toteż niemożność ogłoszenia testamentu w rozważanych przypadkach powinna prowadzić do oddalenia wniosku.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują postępowania, którego samodzielnym celem byłoby odtworzenie zaginionego lub zniszczonego testamentu.
W razie zaginięcia lub zniszczenia testamentu zainteresowani mogą jednak wykazywać istnienie i treść testamentu wszystkimi środkami dowodowymi, przy czym dowodzenie to następuje przede wszystkim w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, w którym sąd obowiązany jest ocenić kwestię istnienia i treści testamentu jako przesłankę rozstrzygnięcia o dziedziczeniu (art. 670 § 1 k.p.c.; por. uchwała SN z dnia 29 maja 1987 r., III CZP 25/87, oraz postanowienia SN z dnia 16 kwietnia 1999 r., II CKN 255/98, i z dnia 20 lipca 2005 r., II CK 2/05).
Postanowienie SN z dnia 6 grudnia 2019 r., V CSK 362/18
Standard: 45043 (pełna treść orzeczenia)
Stwierdzenie nieistnienia testamentu jako dokumentu lub oryginału testamentu czyni niemożliwym otwarcie i ogłoszenie testamentu. Warunkiem koniecznym do dokonania tej czynności przez sąd będzie fizyczne istnienie testamentu – dokumentu. Odtworzony przez sąd testament ma wprawdzie moc prawną oryginału, ale oryginałem nie jest.
Zpowyższych względów sąd nie może dokonać ogłoszenia takiego testamentu, nie istnieje bowiem pierwotny dokument obejmujący ostatnią wolę spadkodawcy. Ustalenie treści takiego testamentu stanowi odtworzenie zawartego na piśmie oświadczenia woli spadkodawcy, ale nie prowadzi do sporządzenia dokumentu, który podlegałby otwarciu i ogłoszeniu. Zgodnie z tą koncepcją „ustalony w taki sposób testament „istnieje” przede wszystkim w treści zeznań świadków, uczestników postępowania, a w wypadku sporządzenia uzasadnienia postanowienia sądu także w treści tego uzasadnienia. Protokół sądowy z utrwalonymi zeznaniami świadków i uczestników postępowania oraz sporządzone uzasadnienie orzeczenia stanowią dokumenty urzędowe, które odzwierciedlają treść zaginionego lub zniszczonego testamentu” (j.w.).
Zdaniem Sądu Apelacyjnego przyjęcie takiej koncepcji i jej rygorystyczna wykładnia prowadziłyby (wobec braku ogłoszenia testamentu) do rażącej rozbieżności w sytuacji procesowej stron przykładowo w sprawie o zachowek. W sytuacji, gdy testament zachował się, bieg terminu przedawnienia rozpoczynałby się od ogłoszenia testamentu. Natomiast wówczas, gdy treść zaginionego bądź zniszczonego testamentu została ustalona w postępowaniu spadkowym, bieg terminu z art. 1007 § 1 k.c. nie rozpoczynałby biegu, a tym samym wystąpienie z powództwem o zachowek byłoby skuteczne w każdym momencie.
Można wprawdzie pomocniczo odwołać się do poglądu prawnego Sądu Najwyższego przedstawionego w orzeczeniu z dnia 1 kwietnia 1955 r. (IV CR 2001/54), zgodnie z którym testamentu ustnego, którego treść nie została spisana przez świadków, nie ogłasza się. Przesłuchanie świadków i sporządzenie protokołu tego przesłuchania zastępuje w tych wypadkach ogłoszenie testamentu. Protokół przesłuchania świadków testamentu ustnego przechowuje się tak, jak oryginał testamentu. Kopie protokołu pozostawia się w aktach sprawy (§ 144 reg. sąd.). Przy tej koncepcji protokół posiedzenia sądowego, na którym odtworzono treść testamentu zastępowałby ogłoszenie testamentu.
W ocenie Sądu Apelacyjnego przyjęcie takiej konstrukcji powodowałoby szereg problemów proceduralnych. Po pierwsze ustalenie treści testamentu ustnego wymaga tylko i wyłącznie przesłuchania świadków tego testamentu, co powinno nastąpić na jednym posiedzeniu, z którego sporządza się jeden protokół. Natomiast odtworzenie treści zaginionego, bądź zniszczonego testamentu wymaga zwykle dłuższego postępowania dowodowego, przyjmuje się bowiem, że fakt sporządzenia oraz treść zaginionego lub zniszczonego testamentu można ustalać za pomocą wszelkich, dozwolonych prawem środków dowodowych. Nie można też wykluczyć sytuacji, gdy zgromadzone dowody będą niejednoznaczne, co będzie z kolei wymagało dokonania ich oceny zgodnie z regułami kodeksowymi i dopiero w dalszej kolejności ustalenia jego treści. Nie będzie wówczas można wskazać konkretnego momentu, od którego mógłby rozpocząć bieg terminu przedawnienia.
Z powyższych względów Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, że niezbędne jest ogłoszenie testamentu także wówczas, gdy jego treść zostanie ustalona w toku postępowania sądowego. Bezsporne jest, że zaginiony/zniszczony testament został pierwotnie sporządzony na piśmie, istniał zatem dokument, który w normalnej sytuacji powinien zostać ogłoszony przez sąd spadku.
Odtworzony testament, co kategorycznie przesądził Sąd Najwyższy w swym orzecznictwie zachowuje moc prawną oryginału testamentu własnoręcznego. Na ważność i skuteczność testamentu wpływa bowiem jego sporządzenie zgodnie z przepisami ustawy, bez znaczenia pozostaje natomiast brak fizycznego istnienia dokumentu zawierającego oświadczenie spadkodawcy.
Skoro judykatura, a w ślad za nią doktryna postawiła znak równości pomiędzy oryginałem testamentu a jego odtworzoną wersją, dając tym samym pierwszeństwo woli testatora, to nie znajduje racjonalnego wytłumaczenia różnicowanie tych dwóch testamentów na dalszym etapie postępowania przed sądem.
Ogłoszenie testamentu służy ujawnieniu testamentu, jego formy i treści osobom zainteresowanym. Dzięki temu są one świadome, że istnieje określone rozrządzenie testamentowe i mogą w związku z nim podjąć określone działania, zmierzające albo w kierunku podważenia skuteczności/ważności testamentu, albo przerwania biegu przedawnienia roszczeń o zachowek. Niewątpliwie ogłoszenie takiego testamentu ujednolica sytuację procesową stron, zwłaszcza, że w obu sytuacjach dziedziczenie następuje na podstawie testamentu spisanego na piśmie.
W sytuacji, gdy przeprowadzone postępowanie dowodowe wykazało, że istniał testament własnoręczny, mający formę dokumentu prywatnego, niezbędne jest także utrwalenie jego treści w formie protokołu ogłoszenia. Oczywistym jest to, że treść tego protokołu może być mniej szczegółowa niż w sytuacji, gdy sąd spadku dysponuje oryginałem dokumentu, jednakże podstawowe dane i poczynione ustalenia sądu, zwłaszcza co do treści rozporządzeń testamentowych i osoby spadkobiercy, powinny w tym protokole znaleźć odzwierciedlenie.
Z powyższych względów w ocenie Sądu Apelacyjnego dokonanie ogłoszenia takiego testamentu jest niezbędne.
Wyrok SA w Warszawie z dnia 5 lutego 2015 r., I ACa 1169/14
Standard: 45045 (pełna treść orzeczenia)