Nienależnie pobrana odprawa pieniężna po przywróceniu pracownika do pracy (art. 8 u.z.g.)

Zasądzenie na rzecz pracownika odszkodowania na podstawie art. 45 § 1 k.p. wskutek wskazania przez pracodawcę (błędnie lub nieprawdziwie) w pisemnym wypowiedzeniu umowy o pracę fi kcyjnej likwidacji stanowiska pracy jako jego przyczyny nie powoduje, że wypłacona pracownikowi odprawa staje się świadczeniem nienależnym, jeżeli nie występowały jakiekolwiek przyczyny dotyczące pracownika (art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz w związku z art. 10 ust. 1 i art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r. poz. 1969 z późn. zm.).

Ustalenie w toku procesu sądowego braku przyczyn niedotyczących pracownika, które uzasadniałyby wypowiedzenie umowy o pracę, prowadzi do uznania bezpodstawności wypłaty odprawy pieniężnej, skoro świadczenie to przysługuje wówczas, gdy rozwiązanie umowy o pracę następuje właśnie z tych przyczyn. 

Wyrok sądu pracy uwzględniający powództwo pracownika, przywracający do pracy lub zasądzający odszkodowanie z tytułu tego rodzaju niezgodności z prawem oświadczenia woli pracodawcy, przesądza zatem o zakwalifikowaniu wypłaconej pracownikowi odprawy jako świadczenia nienależnego, oznacza bowiem stwierdzenie odpadnięcia istniejącej w chwili ustania stosunku pracy podstawy do wypłaty tej należności (art. 410 § 2 k.c.). 

Świadczenie mające charakter nienależnego powinno być zaś zwrócone osobie, która dokonała jego wypłaty (art. 410 § 1 k.c. w związku z art. 405 k.c.; wyroki SN z dnia 22 czerwca 2011 r., II PK 4/11; z dnia 11 września 2007 r., II PK 21/07 i z dnia 5 października 2007 r., II PK 29/07).

Obowiązek zwrotu odprawy pieniężnej na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu byłby niewątpliwy, gdyby po uzyskaniu korzystnego orzeczenia sądowego pracownik został przywrócony do pracy. Wówczas odpadłaby w ogólności podstawa wypłaty odprawy jaką jest rozwiązanie stosunku pracy (por. wyroki SN z 3 lutego 2006 r., II PK 158/05; z dnia 26 czerwca 2006 r., II PK 330/05 oraz z dnia 6 stycznia 2009 r., II PK 117/08). 

Inaczej jest w przypadku zasądzenia przez sąd odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem lub niezasadnego wypowiedzenia umowy o pracę. Może to nastąpić w oparciu o różne okoliczności prawne i faktyczne, czyli naruszenie różnych przepisów o wypowiadaniu i różne przyczyny uznania niezasadności wypowiedzenia. 

Mimo zasądzenia na rzecz pracownika odszkodowania, odprawa nie staje się świadczeniem nienależnym wówczas, gdy istniała przyczyna wypowiedzenia niedotycząca pracownika (art. 10 ust. 1 związku z art. 8 ust. 1 ustawy) a odszkodowanie zasądzono ze względu na inne wadliwości wypowiedzenia (tak trafnie w uz. wyroku SN z dnia 1 kwietnia 2015 r., II PK 134/14). W szczególności dotyczy to sytuacji, gdy przyczyna wypowiedzenia okazała się wadliwa (pozorna, fikcyjna, nierzeczywista, nieprawdziwa, nieistniejąca) a jednocześnie nie zachodzą jakiekolwiek przyczyny, które można łączyć z osobą pracownika (przyczyny dotyczące pracownika).

Wyrok SN z dnia 25 listopada 2021 r., II PSKP 54/21

Standard: 60694 (pełna treść orzeczenia)

Odpadnięcie podstawy świadczenia (condictio causa finita), oznacza, że świadczenie w chwili jego spełniania miało podstawę prawną, jednak później podstawa ta odpadła. Sytuacja ta występuje między innymi wtedy, gdy czynność prawna kreująca zobowiązanie była ważna i wywołała powstanie zobowiązania, ale jej wadliwość doprowadziła do jej wzruszenia. Tak też jest w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę z przyczyn niedotyczących pracownika, dotkniętego wadami, o których mowa w art. 45 § 1 k.p., i wzruszenia tej wadliwej czynności przez pracownika w drodze powództwa o przywrócenie do pracy. Restytucja stosunku pracy przywraca zobowiązanie pracodawcy do zatrudniania pracownika, odpada więc podstawa świadczenia w postaci odprawy.

Taki też pogląd jest konsekwentnie wyrażany w orzecznictwie, które przyjmuje, że po przywróceniu do pracy wypłacone pracownikowi poprzednio świadczenia w związku z rozwiązaniem stosunku pracy stają się świadczeniami nienależnymi (por. np. wyroki SN z dnia 5 października 2007 r., II PK 29/07; z dnia 11 września 2007 r., II PK 21/07; z dnia 26 czerwca 2006 r., II PK 330/05; z dnia 3 lutego 2006 r., II PK 158/05).

Sąd Najwyższy jedynie wyjątkowo przyjmuje możliwy zbieg roszczeń z art. 45 § 1 kp., ale wyłącznie w przypadku żądania odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy i o odprawę pieniężną wypłacaną z tytułu zwolnień grupowych. Prawo do tych świadczeń powstaje w ściśle określonych wypadkach. Jeżeli spełnione zostaną ustawowe przesłanki do przyznania ich obu, to możliwe jest, w szczególnych przypadkach, zasądzenie na rzecz pracownika ich obu - i odprawy, i odszkodowania. (por. uz. wyroku SN z 3 października 2005 r., III PK 82/05).

Mimo zasądzenia na rzecz pracownika odszkodowania, odprawa nie staje się świadczeniem nienależnym wówczas, gdy istniała przyczyna z art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, a odszkodowanie zasądzono ze względu na inne wadliwości wypowiedzenia. Jednocześnie powyższy pogląd Sądu Najwyższego nie może być przeniesiony na sytuację, w której pracownik nie domaga się odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie stosunku pracy, lecz przywrócenia do pracy i w wyniku uwzględnienia tego roszczenia przez sąd pracy dochodzi do restytucji stosunku pracy. Wtedy z pewnością odpada podstawa świadczenia odprawy, która przysługuje w związku z definitywnym rozwiązaniem stosunku pracy.

Skoro wypowiedzenie umowy o pracę (czynność prawna) z przyczyn niedotyczących pracownika jest ważne aż do jego wzruszenia przed sądem pracy, to podstawa do wypłaty odprawy istnieje dopóty, dopóki na skutek orzeczenia przywracającego pracownika do pracy nie nastąpi reaktywacja stosunku pracy. W związku z tym pracodawca jest zobowiązany do świadczenia (wypłaty odprawy) po rozwiązaniu stosunku pracy, nawet jeżeli do niego dochodzi na skutek wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę. W konsekwencji, podstawa świadczenia istnieje w pewnym przedziale czasu i jest ważna, a dopiero następnie „odpada” na skutek orzeczenia sądowego reaktywującego stosunek pracy. Następcze zaś odpadnięcie podstawy świadczenia wyklucza z góry zastosowanie art. 411 pkt 1 k.c. Przepis ten koresponduje wyłącznie z momentem spełnienia świadczenia.

Przy takiej korelacji temporalnej status prawny wypłaconej należności zmienia się z „należnego” w „nienależny”, a więc w jego początkowej fazie świadczenie jest należne, co stoi w sposób naturalny na przeszkodzie do przyjęcia stanu świadomości dłużnika, że spełnił świadczenie, nie będąc do tego zobowiązany.

Wyrok SN z dnia 1 kwietnia 2015 r., II PK 134/14

Standard: 60697 (pełna treść orzeczenia)