Ekshumacja zwłok i szczątków

Osoby nie wymienione w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. ‎o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie mogą skutecznie domagać się udzielenia ochrony w postaci ekshumacji zwłok na podstawie przepisów o ochronie dóbr osobistych.

Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie zawiera przepisów ogólnych, ale na podstawie jej całokształtu oraz poszczególnych unormowań można wywieść wniosek, że nie reguluje w sposób kompleksowy i wyczerpujący wszystkich problemów dotyczących miejsca i sposobu chowania zmarłych. W związku z tym niektóre przepisy omawianej ustawy nie mają samodzielnego charakteru; łączą się z przepisami innych ustaw, uzupełniając je lub rozwijając. Do tych innych ustaw należy kodeks postępowania karnego, przewidujący w ramach postępowania dowodowego wymagającego oględzin i otwarcia zwłok zarządzenie przez prokuratora lub sąd wyjęcie zwłok z grobu. Zarządzenie (postanowienie) o ekshumacji zwłok lub szczątków ludzkich może być wydane także przez sąd w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 292 i nast. k.p.c., ewentualnie przy zastosowaniu art. 309 k.p.c., np. w sprawie o ustalenie ojcostwa osoby zmarłej albo w sprawie o stwierdzenie zgonu, jeżeli wystąpi potrzeba stwierdzenia, że śmierć osoby jest niewątpliwa. W konsekwencji art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. nie stanowi samodzielnej podstawy udzielania przez sąd w postępowaniu cywilnym zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich. Sąd lub prokurator może zarządzić ekshumację zwłok lub szczątków wyłącznie w ramach prowadzonych postępowań - cywilnego lub karnego - na podstawie swych kompetencji śledczych lub jurysdykcyjnych, dyktowanych ważnym interesem publicznoprawnym, wynikających z art. 292 i n. k.p.c. oraz art. 209 i n. k.p.k.

Przyznanie legitymacji do złożenia wniosku o ekshumację na podstawie przepisów o ochronie dóbr osobistych innym osobom niż wymienione w art. 10 ust. 1 wymagałoby decyzji ustawowej, której - zważywszy wyjątkowy status prawny zwłok oraz nakaz ich ochrony i poszanowania - nie można domniemywać ani wywodzić z innych przepisów, zwłaszcza w drodze wątpliwych zabiegów interpretacyjnych. Natomiast wola i udział w decyzji o ekshumacji osób najbliższych zmarłego, uprawnionych do jego pochowania, jest poza wszelką dyskusją, co znajduje dodatkowe potwierdzenie art. 15a ust. 4-7 u.c.c.z., wymagającym od wojewody - zamierzającego dokonać ekshumacji zwłok na wniosek Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - ścisłego współdziałania z osobami bliskimi zmarłego w ramach rygorystycznej, przewidzianej przez ustawę procedury.

Gdyby prawodawca przewidywał przyznanie w art. 15 u.c.c.z. uprawnienia, które może być dochodzone przed sądem w postępowaniu cywilnym, to - obok przedmiotowych i podmiotowych przesłanek warunkujących jego realizację - określiłby także sposób jego dochodzenia, a w szczególności tryb postępowania. 

Art. 2 u.g.c.w. przewidujący pielęgnowanie ‎i otaczanie grobów wojennych, bez względu na narodowość i wyznanie osób w nich pochowanych oraz formacje do których osoby te należały, należnym tym miejscom szacunkiem i powagą nie może stanowić w aktualnym stanie prawnym podstawy zarządzenia ekshumacji zwłok funkcjonariuszy państwa komunistycznego pochowanych na tym samym cmentarzu gdzie znajduje się grób wojenny (groby wojenne). Taka możliwość jako należąca do obszaru prawa publicznego wymagałaby regulacji o charakterze ustawowym.

Wyrok SN z dnia 6 marca 2024 r., II CSKP 2034/22

Standard: 88503 (pełna treść orzeczenia)

Ekshumacja zwłok i szczątków, a więc wyjęcie ich z grobu (ziemnego lub murowanego), może być dokonana za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do ich pochowania, a więc osób wskazanych w art. 10 u.c.c.z., na zarządzenie prokuratora lub sądu, ewentualnie - w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel - na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego.

Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie zawiera przepisów ogólnych, ale na podstawie jej całokształtu oraz poszczególnych unormowań można wywieść wniosek, że nie reguluje w sposób kompleksowy i wyczerpujący wszystkich problemów dotyczących miejsca i sposobu chowania zmarłych. Niektóre przepisy omawianej ustawy nie mają samodzielnego charakteru; łączą się z przepisami innych ustaw, uzupełniając je lub rozwijając.

Do tych ustaw należy kodeks postępowania karnego, przewidujący w art. 209 i 210, że w ramach postępowania dowodowego wymagającego oględzin i otwarcia zwłok prokurator lub sąd może zarządzić wyjęcie zwłok z grobu. Związek tych przepisów z art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. jest oczywisty, o czym świadczy nie tylko zbieżność językowa polegająca na użyciu w nich identycznego, prawnotechnicznego terminu „zarządzenie”, ale także oderwanie art. 15 ust. 1 pkt 2 od jakichkolwiek przesłanek materialnych, w przeciwieństwie do pkt 1 i 3, w których takie przesłanki ustanowiono (umotywowana prośba osób uprawnionych do pochowania zwłok oraz zajęcie terenu cmentarza na inny cel). Brak tych przesłanek przemawia za koniecznością poszukiwania ich w innych przepisach, np. w kodeksie postępowania karnego. 

Art. 210 k.p.k. nie stanowi jedynego punktu odniesienia dla art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. Zarządzenie (postanowienie) o ekshumacji zwłok lub szczątków ludzkich może być wydane także przez sąd w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 292 i nast. k.p.c., ewentualnie przy zastosowaniu art. 309 k.p.c., np. w sprawie o ustalenie ojcostwa osoby zmarłej (art. 454 i 456 § 2 k.p.c.) albo w sprawie o stwierdzenie zgonu, jeżeli wystąpi potrzeba stwierdzenia, że śmierć osoby jest niewątpliwa (art. 535 k.p.c.).

Pogląd, że art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. stanowi samodzielną, autonomiczną, oderwaną od innych przepisów podstawę kompetencyjną sądu do wydawania zgody na ekshumację, jest nie do obrony nie tylko dlatego, że nie przewidziano w nim jakichkolwiek przesłanek - nawet w formie uogólnionych klauzul generalnych - ale także z tego względu, że nie zakreśla on kręgu osób mających legitymację do złożenia wniosku. Przyznanie takiej legitymacji innym osobom niż wymienione w art. 10 ust. 1 wymagałoby wyraźnej decyzji ustawowej, której - zważywszy wyjątkowy status prawny zwłok oraz nakaz ich ochrony i poszanowania - nie można domniemywać ani wywodzić z innych przepisów, zwłaszcza w drodze wątpliwych zabiegów interpretacyjnych. Wola i udział w decyzji o ekshumacji osób najbliższych zmarłego, uprawnionych do jego pochowania, jest poza wszelką dyskusją, co znajduje dodatkowe potwierdzenie art. 15a ust. 4-7 u.c.c.z., wymagającym od wojewody - zamierzającego dokonać ekshumacji zwłok na wniosek Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - ścisłego współdziałania z osobami bliskimi zmarłego w ramach rygorystycznej, przewidzianej przez ustawę procedury.

Należy przyjąć, że art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. nie stanowi samodzielnej podstawy udzielania przez sąd w postępowaniu cywilnym zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich. Sąd lub prokurator może zarządzić ekshumację zwłok lub szczątków wyłącznie w ramach prowadzonych postępowań - cywilnego lub karnego - na podstawie swych kompetencji śledczych lub jurysdykcyjnych, dyktowanych ważnym interesem publicznoprawnym, wynikających z art. 292 i n. k.p.c. oraz art. 209 i n. k.p.k. Znamienne jest, że art. 12 ust. 1 pkt b ustawy z dnia 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyny zgonu, będący poprzednikiem art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z., wyraźnie przewidywał, że ekshumacja zwłok może być dokonana „na zarządzenie władzy sądowej w trybie, przewidzianym przez prawo”, a więc jednoznacznie odsyłał m.in. do kodeksu postępowania karnego z 1928 r.

Zarządca cmentarza nie może na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 2126) domagać się skutecznie wydania przez sąd zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich.

Uchwała SN z dnia 29 czerwca 2016 r., III CZP 24/16

Standard: 43810 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy