Ekshumacja zwłok i szczątków

Ekshumacja zwłok i szczątków, a więc wyjęcie ich z grobu (ziemnego lub murowanego), może być dokonana za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do ich pochowania, a więc osób wskazanych w art. 10 u.c.c.z., na zarządzenie prokuratora lub sądu, ewentualnie - w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel - na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego.

Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie zawiera przepisów ogólnych, ale na podstawie jej całokształtu oraz poszczególnych unormowań można wywieść wniosek, że nie reguluje w sposób kompleksowy i wyczerpujący wszystkich problemów dotyczących miejsca i sposobu chowania zmarłych. Niektóre przepisy omawianej ustawy nie mają samodzielnego charakteru; łączą się z przepisami innych ustaw, uzupełniając je lub rozwijając.

Do tych ustaw należy kodeks postępowania karnego, przewidujący w art. 209 i 210, że w ramach postępowania dowodowego wymagającego oględzin i otwarcia zwłok prokurator lub sąd może zarządzić wyjęcie zwłok z grobu. Związek tych przepisów z art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. jest oczywisty, o czym świadczy nie tylko zbieżność językowa polegająca na użyciu w nich identycznego, prawnotechnicznego terminu „zarządzenie”, ale także oderwanie art. 15 ust. 1 pkt 2 od jakichkolwiek przesłanek materialnych, w przeciwieństwie do pkt 1 i 3, w których takie przesłanki ustanowiono (umotywowana prośba osób uprawnionych do pochowania zwłok oraz zajęcie terenu cmentarza na inny cel). Brak tych przesłanek przemawia za koniecznością poszukiwania ich w innych przepisach, np. w kodeksie postępowania karnego. 

Art. 210 k.p.k. nie stanowi jedynego punktu odniesienia dla art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. Zarządzenie (postanowienie) o ekshumacji zwłok lub szczątków ludzkich może być wydane także przez sąd w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 292 i nast. k.p.c., ewentualnie przy zastosowaniu art. 309 k.p.c., np. w sprawie o ustalenie ojcostwa osoby zmarłej (art. 454 i 456 § 2 k.p.c.) albo w sprawie o stwierdzenie zgonu, jeżeli wystąpi potrzeba stwierdzenia, że śmierć osoby jest niewątpliwa (art. 535 k.p.c.).

Pogląd, że art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. stanowi samodzielną, autonomiczną, oderwaną od innych przepisów podstawę kompetencyjną sądu do wydawania zgody na ekshumację, jest nie do obrony nie tylko dlatego, że nie przewidziano w nim jakichkolwiek przesłanek - nawet w formie uogólnionych klauzul generalnych - ale także z tego względu, że nie zakreśla on kręgu osób mających legitymację do złożenia wniosku. Przyznanie takiej legitymacji innym osobom niż wymienione w art. 10 ust. 1 wymagałoby wyraźnej decyzji ustawowej, której - zważywszy wyjątkowy status prawny zwłok oraz nakaz ich ochrony i poszanowania - nie można domniemywać ani wywodzić z innych przepisów, zwłaszcza w drodze wątpliwych zabiegów interpretacyjnych. Wola i udział w decyzji o ekshumacji osób najbliższych zmarłego, uprawnionych do jego pochowania, jest poza wszelką dyskusją, co znajduje dodatkowe potwierdzenie art. 15a ust. 4-7 u.c.c.z., wymagającym od wojewody - zamierzającego dokonać ekshumacji zwłok na wniosek Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - ścisłego współdziałania z osobami bliskimi zmarłego w ramach rygorystycznej, przewidzianej przez ustawę procedury.

Należy przyjąć, że art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. nie stanowi samodzielnej podstawy udzielania przez sąd w postępowaniu cywilnym zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich. Sąd lub prokurator może zarządzić ekshumację zwłok lub szczątków wyłącznie w ramach prowadzonych postępowań - cywilnego lub karnego - na podstawie swych kompetencji śledczych lub jurysdykcyjnych, dyktowanych ważnym interesem publicznoprawnym, wynikających z art. 292 i n. k.p.c. oraz art. 209 i n. k.p.k. Znamienne jest, że art. 12 ust. 1 pkt b ustawy z dnia 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyny zgonu, będący poprzednikiem art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z., wyraźnie przewidywał, że ekshumacja zwłok może być dokonana „na zarządzenie władzy sądowej w trybie, przewidzianym przez prawo”, a więc jednoznacznie odsyłał m.in. do kodeksu postępowania karnego z 1928 r.

Zarządca cmentarza nie może na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 2126) domagać się skutecznie wydania przez sąd zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich.

Uchwała SN z dnia 29 czerwca 2016 r., III CZP 24/16

Standard: 43810 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy