Uchwała z dnia 2016-06-29 sygn. III CZP 24/16

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 24/16

UCHWAŁA

Dnia 29 czerwca 2016 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Krzysztof Strzelczyk

SSN Maria Szulc

Protokolant Katarzyna Bartczak

w sprawie z wniosku Parafii Rzymskokatolickiej […]

przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Henryki Gajdy-Kwapień

o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym

w dniu 29 czerwca 2016 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 28 stycznia 2016 r.,

"Czy przepis art. 15 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. 2015.2126) stanowi samodzielną podstawę prawną do wyrażenia przez Sąd zgody na ekshumację zwłok i szczątków, czy też jest to norma, która może być stosowana jedynie w związku z art. 210 k.p.k.?"

podjął uchwałę:

Zarządca cmentarza nie może na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 2126) domagać się skutecznie wydania przez sąd zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich.

UZASADNIENIE

Parafia Rzymskokatolicka […] wniosła o zezwolenie jej na wystąpienie do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w K. z wnioskiem o ekshumację zwłok i szczątków z grobowca nr […], znajdującego się na cmentarzu parafialnym w K.

Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 12 sierpnia 2015 r. oddalił wniosek, ustalając, że w grobowcu nr […] pochowane są zwłoki nieznanych osób, których tożsamości ani czasu pochówku nie można ustalić. Stan techniczny grobowca jest zły i ulega pogorszeniu, w związku z czym może stwarzać zagrożenie dla osób odwiedzających cmentarz. Parafia zwróciła się do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w K. o zezwolenie na dokonanie ekshumacji, nie otrzymała jednak zgody, gdyż nie mieści się w kręgu osób uprawnionych do wystąpienia z takim wnioskiem, określonym w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 2126 ze zm. - dalej: „u.c.c.z.”).

Sąd pierwszej instancji potwierdził stanowisko Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego, że Parafia nie ma legitymacji do żądania ekshumacji na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 10 ust. 1 u.c.c.z., w związku z czym poszukiwał źródła jej uprawnienia w art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z., zgodnie z którym ekshumacja zwłok lub szczątków ludzkich może być dokonana także na zarządzenie prokuratora lub sądu. Uznał jednak, że wymieniony przepis nie może być odczytywany jako generalna norma kompetencyjna uprawniająca sąd i prokuratora do zarządzania ekshumacji w oderwaniu od woli osób uprawnionych i w sposób nieograniczony jakimikolwiek przesłankami. Zdaniem Sądu Rejonowego, przepis art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. należy wiązać ściśle z przepisami rozdziału 23 kodeksu postępowania karnego, normującymi czynności dowodowe, a szczególności z art. 210 k.p.k., który stanowi, że w celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok prokurator albo sąd może zarządzić wyjęcie zwłok z grobu. Wymienione przepisy muszą być interpretowane i stosowane w sposób komplementarny, co uzasadnia wniosek, że w art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. jest mowa o ekshumacji zwłok lub szczątków ludzkich jako czynności dowodowej podejmowanej w ramach postępowania karnego, dokonywanej na zarządzenie prokuratora lub sądu. W konsekwencji Sąd Rejonowy uznał, że nie ma przepisu zezwalającego - w okolicznościach sprawy - na udzielenie zarządcy cmentarza zgody na ekshumację.

Rozpoznając apelację wnioskodawcy, Sąd Okręgowy w K. powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przytoczonym na wstępie zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Poszanowanie zwłok jest istotnym elementem kultury europejskiej, a także jednym fundamentów doktryny kościoła katolickiego, głoszącej, że ciało zmarłego powinno być traktowane „z szacunkiem i miłością” (KKK 2300; por. także kan. 1176 § 3). Z tych względów status prawny zwłok - niepoddających się klasycznym kwalifikacjom prawniczym - jest wyjątkowy. Nie ma wprawdzie przepisów statuujących wprost obowiązek poszanowania zwłok i szczątków ludzkich, jednak jest on traktowany powszechnie – także w praktyce społecznej, pełnej godności wobec ciała osoby zmarłej – jako aksjomatyczna powinność moralna, wywodzona także z niektórych norm prawnych. Chodzi w szczególności o przepisy dotyczące ochrony dóbr osobistych w postaci kultu osoby zmarłej oraz prawa do grobu (por. np. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 1965 r., II CR 53/65, nie publ., z dnia 12 lipca 1968 r., I CR 252/68, OSNCP 1970, nr 1, poz. 18, z dnia 13 lutego 1979 r., I CR 25/79, OSNCP 1979, nr 10, poz. 195, z dnia 31 marca 1980 r., II CR 88/80, nie publ., z dnia 25 maja 1982 r., IV CR 129/82, nie publ., i z dnia 23 września 2009 r., I CSK 346/08, OSNC 2010, nr 3, poz. 48), o przepisy prawa medycznego (np. art. 28 i nast. ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 618 ze zm., oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi, Dz.U. Nr 153, poz. 1783, i rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2011 r. w sprawie sposobu przechowywania zwłok i szczątków, Dz.U. Nr 75, poz. 405), a także o przepisy prawnokarne, przewidujące przestępstwo znieważenia (zbeszczeszczenia, ograbienia) zwłok, prochów ludzkich i miejsca spoczynku zmarłego (art. 262 k.k.). Wymienione przepisy - także ich sądowa interpretacja i stosowanie - są przesycone szacunkiem dla zmarłych, w związku z czym pozwalają naruszać zwłoki tylko w sytuacjach wyjątkowych, wyraźnie normowanych przez ustawę zarówno od strony podmiotowej, jak i przedmiotowej.

Wyrazem tego szacunku jest również ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 2126 ze zm.), w tym art. 15, będący podłożem wątpliwości przedstawionych przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu rozstrzyganego zagadnienia prawnego. Zgodnie z tym przepisem, ekshumacja zwłok i szczątków, a więc wyjęcie ich z grobu (ziemnego lub murowanego), może być dokonana za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do ich pochowania, a więc osób wskazanych w art. 10 u.c.c.z., na zarządzenie prokuratora lub sądu, ewentualnie - w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel - na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego. W obrębie rozważań pozostaje dokonanie ekshumacji na zarządzenie prokuratora lub sądu na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z., a w szczególności kwestia, czy wymieniony przepis stanowi samodzielną normę kompetencyjną, czy też - jak stwierdził Sąd Okręgowy - może być stosowany jedynie w związku z art. 210 k.p.k., upoważniającym prokuratora i sąd do zarządzenia wyjęcia zwłok z grobu.

Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych nie zawiera przepisów ogólnych, ale na podstawie jej całokształtu oraz poszczególnych unormowań można wywieść wniosek, że nie reguluje w sposób kompleksowy i wyczerpujący wszystkich problemów dotyczących miejsca i sposobu chowania zmarłych. Świadczą o tym nie tylko art. 19 i nast., odsyłające w kwestiach nieuregulowanych do stosowania innych ustaw, ale także to, że w porządku prawnym pozostaje wiele przepisów bezpośrednio dotyczących tej problematyki, np. ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz.U. Nr 39, poz. 311 ze zm.), liczne ustawy regulujące stosunek państwa do poszczególnych kościołów, a także umowy międzynarodowe, a wśród nich konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie w dniu 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318). W związku z tym niektóre przepisy omawianej ustawy nie mają samodzielnego charakteru; łączą się z przepisami innych ustaw, uzupełniając je lub rozwijając.

Do tych ustaw należy kodeks postępowania karnego, przewidujący w art. 209 i 210, że w ramach postępowania dowodowego wymagającego oględzin i otwarcia zwłok prokurator lub sąd może zarządzić wyjęcie zwłok z grobu. Związek tych przepisów z art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. jest oczywisty, o czym świadczy nie tylko zbieżność językowa polegająca na użyciu w nich identycznego, prawnotechnicznego terminu „zarządzenie”, ale także oderwanie art. 15 ust. 1 pkt 2 od jakichkolwiek przesłanek materialnych, w przeciwieństwie do pkt 1 i 3, w których takie przesłanki ustanowiono (umotywowana prośba osób uprawnionych do pochowania zwłok oraz zajęcie terenu cmentarza na inny cel). Brak tych przesłanek przemawia za koniecznością poszukiwania ich w innych przepisach, np. w kodeksie postępowania karnego. Należy przy tym zaznaczyć, że wbrew sugestii Sądu Okręgowego sformułowanej w osnowie i uzasadnieniu rozstrzyganego zagadnienia prawnego, art. 210 k.p.k. nie stanowi jedynego punktu odniesienia dla art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. Zarządzenie (postanowienie) o ekshumacji zwłok lub szczątków ludzkich może być wydane także przez sąd w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 292 i nast. k.p.c., ewentualnie przy zastosowaniu art. 309 k.p.c., np. w sprawie o ustalenie ojcostwa osoby zmarłej (art. 454 i 456 § 2 k.p.c.) albo w sprawie o stwierdzenie zgonu, jeżeli wystąpi potrzeba stwierdzenia, że śmierć osoby jest niewątpliwa (art. 535 k.p.c.).

Na uboczu należy podkreślić, że nietrafna jest teza wnioskodawcy, powtórzona przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zagadnienia prawnego, iż związkom art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. z przepisami postępowania karnego zaprzecza brak w kodeksie postępowania karnego z 1928 r., obowiązującego w czasie wejścia w życie ustawy, przepisu będącego odpowiednikiem art. 210 k.p.k., co oznacza, że „przez kilkadziesiąt lat ekshumacje na potrzeby postępowania karnego musiały odbywać się na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 2”. Rzeczywiście, przepisy art. 127 i 128 k.p.k. z 1928 r. dotyczące dowodu z oględzin zwłok nie zawierały expressis verbis stwierdzenia, że prokurator lub sąd „zarządza” ekshumację, przyjmowano jednak wówczas w praktyce i piśmiennictwie bez żadnych wątpliwości, że skoro „zarządza się” otwarcie zwłok, to - gdy zostały one pochowane - zarządza się także ich uprzednie wyjęcie z grobu. Notabene termin „zarządzenie” jest używany przez ustawodawcę konsekwentnie; był użyty w art. 12 ust. 1 pkt b ustawy z dnia 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyny zgonu (Dz.U. Nr 35, poz. 359 ze zm.), a także w art. 188 § 3 k.p.k. z 1969 r.

Pogląd, że art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. stanowi samodzielną, autonomiczną, oderwaną od innych przepisów podstawę kompetencyjną sądu do wydawania zgody na ekshumację, jest nie do obrony nie tylko dlatego, że nie przewidziano w nim jakichkolwiek przesłanek - nawet w formie uogólnionych klauzul generalnych - ale także z tego względu, że nie zakreśla on kręgu osób mających legitymację do złożenia wniosku. Przyznanie takiej legitymacji innym osobom niż wymienione w art. 10 ust. 1 wymagałoby wyraźnej decyzji ustawowej, której - zważywszy wyjątkowy status prawny zwłok oraz nakaz ich ochrony i poszanowania - nie można domniemywać ani wywodzić z innych przepisów, zwłaszcza w drodze wątpliwych zabiegów interpretacyjnych. Wola i udział w decyzji o ekshumacji osób najbliższych zmarłego, uprawnionych do jego pochowania, jest poza wszelką dyskusją, co znajduje dodatkowe potwierdzenie art. 15a ust. 4-7 u.c.c.z., wymagającym od wojewody - zamierzającego dokonać ekshumacji zwłok na wniosek Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - ścisłego współdziałania z osobami bliskimi zmarłego w ramach rygorystycznej, przewidzianej przez ustawę procedury.

Przeciwko stanowisku o kompetencyjnym charakterze art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. przemawia także to, że nie został on oprzyrządowany żadnymi przepisami procesowymi. Jest oczywiste, że gdyby prawodawca przewidywał przyznanie w omawianym przepisie uprawnienia, które może być dochodzone przed sądem w postępowaniu cywilnym, to - obok przedmiotowych i podmiotowych przesłanek warunkujących jego realizację - określiłby także sposób jego dochodzenia, a w szczególności tryb postępowania. Wnioskodawca ma rację, że jedynie właściwy byłby w takim wypadku tryb nieprocesowy, jednak nie został on przez ustawodawcę ustanowiony, a próba zastosowania dalekiej, wymuszonej analogii do przepisów dotyczących zarządu związanego ze współwłasnością i użytkowaniem (art. 611 i n. k.p.c.) - opierana na wydanej w zupełnie innej sytuacji faktycznoprawnej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1978 r., III CZP 56/78 (OSNCP 1979, nr 4, poz. 68) - jest chybiona.

W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z. nie stanowi samodzielnej podstawy udzielania przez sąd w postępowaniu cywilnym zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich. Sąd lub prokurator może zarządzić ekshumację zwłok lub szczątków wyłącznie w ramach prowadzonych postępowań - cywilnego lub karnego - na podstawie swych kompetencji śledczych lub jurysdykcyjnych, dyktowanych ważnym interesem publicznoprawnym, wynikających z art. 292 i n. k.p.c. oraz art. 209 i n. k.p.k. Znamienne jest, że art. 12 ust. 1 pkt b ustawy z dnia 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyny zgonu, będący poprzednikiem art. 15 ust. 1 pkt 2 u.c.c.z., wyraźnie przewidywał, że ekshumacja zwłok może być dokonana „na zarządzenie władzy sądowej w trybie, przewidzianym przez prawo”, a więc jednoznacznie odsyłał m.in. do kodeksu postępowania karnego z 1928 r.

Na marginesie należy wyrazić pogląd, że de lege lata - pominąwszy przypadki określone w art. 15 ust. 1 pkt 1 i 3 u.c.c.z. - w świetle art. 7 ust. 3 u.c.c.z. w ogóle wątpliwa jest możliwość likwidacji grobu murowanego i przeniesienie szczątków do innego grobu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10, nie publ.). Jeżeli oznacza to niedoskonałość prawa lub istnienie luki, to pozostaje ona na obszarze prawa publicznego (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 marca 2001 r., II SA/KA 1110/88, nie publ.), może więc być wypełniona albo przez ustawodawcę, albo przez organy administracyjne pod nadzorem judykacyjnym sądów administracyjnych.

Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1 k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 01/2017

Zarządca cmentarza nie może na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 2126) domagać się skutecznie wydania przez sąd zezwolenia na ekshumację zwłok lub szczątków ludzkich.

(uchwała z dnia 29 czerwca 2016 r., III CZP 24/16, J. Gudowski, K. Strzelczyk, M. Szulc, BSN 2016, nr 6, s. 9; MoP 2016, nr 15, s. 789)

Glosa

Ewy Stawickiej, Palestra 2016, nr 11, s. 84

Glosa jest częściowo aprobująca.

Autorka przyznała, że ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych, pomimo wielokrotnych nowelizacji, wciąż pozostawia wiele niejasności. Głównym ich źródłem jest ujęcie w niej przede wszystkim kwestii publicznoprawnych, z wyraźnymi niedostatkami w sferze uregulowań cywilistycznych.

Przedstawioną uchwałę, jednoznacznie zamykającą zarządcy cmentarza drogę sądową do ubiegania się o uzyskanie pozycji strony legitymowanej do wszczęcia postępowania administracyjnego, które zmierzałoby do uzyskania zgody inspektoratu sanitarnego na ekshumację szczątków osób o tożsamości niemożliwej już do ustalenia, a znajdujących się w zrujnowanych grobowcach, komentatorka zaakceptowała jedynie w tej warstwie, w której upatruje się w niej brak kognicji sądu cywilnego do decydowania w kwestii, którą mogą i powinny rozpoznawać organy administracji państwowej. Nie przekonało jej  natomiast twierdzenie o niesamodzielnym, kompetencyjnym charakterze art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy, gdyż łączenie jej funkcjonowania ze wskazanymi w motywach uchwały przepisami postępowania karnego i cywilnego wskazywałoby na istnienie superfluum ustawowego (np. art. 210 k.p.k.). Ponadto stwierdziła, że ustawa z 1959 r., choć skrótowo, to jednak w sposób logiczny reguluje kwestie nią objęte.

Komentatorka zgłosiła postulat, aby rozwiązania problemów zarządców cmentarzy, którymi zresztą nie zawsze są podmioty wyznaniowe, poszukiwać raczej wprost na drodze administracyjnoprawnej. Stwierdziła też, że zarządca cmentarza – jako ten, który dobrowolnie zobowiąże się do urządzenia pogrzebu (ponownego w tym wypadku) – powinien zostać potraktowany w postępowaniu, które sam inicjuje wnioskiem o ekshumację składanym do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, jako strona w rozumieniu art. 28 k.p.a.