Śmierć osoby represjonowanej w toku postępowania o stwierdzenie nieważności orzeczenia

Śmierć osoby represjonowanej w toku postępowania o stwierdzenie nieważności orzeczenia nie stoi na przeszkodzie wydaniu postanowienia w przedmiocie nieważności orzeczenia (art. 4 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, Dz. U. Nr 34, poz. 149).

W postępowaniu toczącym się po śmierci osoby represjonowanej może wziąć udział jej krewny w linii prostej, przysposabiający lub przysposobiony, rodzeństwo oraz małżonek.

Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. nie zawiera bowiem żadnych zastrzeżeń i ograniczeń co do tego, kiedy - przed, czy po uruchomieniu postępowania o stwierdzenie nieważności orzeczenia - wystąpiły okoliczności wymienione w tym przepisie. W tym stanie rzeczy całkowicie uzasadnione jest szerokie ujęcie zakresu przewidzianego w art. 4 cyt. ustawy wyjątku od art. 11 pkt 5 k.p.k., zgodnie z którym śmierć oskarżonego powoduje niedopuszczalność postępowania.

Zgodnie z dyrektywą interpretacyjną lege non distinquente sformułowanie przepisu art. 4 omawianej ustawy uzasadnia dokonanie następujących ustaleń. Po pierwsze, skoro ustawa stanowi ogólnie, że śmierć osoby represjonowanej nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu nieważności orzeczenia, a więc wydaniu postanowienia w przedmiocie nieważności orzeczenia, to należy przyjąć, iż okoliczność ta nie stoi na przeszkodzie wydaniu takiego postanowienia ani wtedy, gdy nastąpiła przed wszczęciem postępowania o stwierdzenie nieważności, ani też wtedy, gdy nastąpiła dopiero w toku tego postępowania. Po drugie, ponieważ omawiana ustawa wcale nie zastrzega, że przepis art. 4 dotyczy tylko sytuacji, gdy postępowanie o stwierdzenie nieważności orzeczenia zostało wszczęte na wniosek innego podmiotu niźli osoba represjonowana, to należy przyjąć, iż śmierć osoby represjonowanej w roku postępowania nie stoi na przeszkodzie wydaniu postanowienia w przedmiocie nieważności orzeczenia ani wtedy, gdy postępowanie zostało wszczęte na wniosek innego podmiotu niż osoba represjonowana, ani też wtedy, gdy toczy się ono na skutek wniosku osoby represjonowanej. Przepis art. 4 ust. ustawy nie różnicuje tych sytuacji, nie wolno więc tego czynić w sferze jego wykładni.

W świetle art. 4 cyt. ustawy śmierć osoby represjonowanej w toku postępowania o stwierdzenie nieważności orzeczenia nie stoi na przeszkodzie wydaniu postanowienia w przedmiocie nieważności orzeczenia. Także zatem wtedy, gdy osoba ta zmarła w czasie postępowania wszczętego na jej wniosek, dopuszczalne jest kontynuowanie postępowania i wydanie postanowienia w przedmiocie nieważności orzeczenia.

W postępowaniu o stwierdzenie nieważności orzeczenia przepisy kodeksu postępowania karnego mają odpowiednie zastosowanie tylko wtedy, gdy przepisy omawianej ustawy nie stanowią inaczej (art. 3 ust. 4 zd. 1 cyt. ustawy). Jeżeli chodzi o śmierć osoby represjonowanej, tj. "oskarżonego", to przepis art. 4 cyt. ustawy stanowi właśnie "inaczej" niż art. 11 pkt 5 k.p.k. Jest więc oczywiste, że przepis art. 11 pkt 5 k.p.k. nie może być w ogóle stosowany w postępowaniu o stwierdzenie nieważności orzeczenia.

Jeżeli najbliższy osoby represjonowanej podejmie w tym postępowaniu określone działania, to uzyska on status uczestnika tego postępowania. Jego pozycję prawną będą określać nie tylko omówione wyżej przepisy ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., ale także - "stosowane odpowiednio" - przepisy kodeksu postępowania karnego, dotyczące stron.

Najbliżsi osoby represjonowanej mogą brać udział w postępowaniu, jeżeli podejmą określone działania w tym kierunku, natomiast sąd ma obowiązek powiadomienia ich o terminie posiedzenia lub doręczenia im odpisu postanowienia tylko wtedy, gdy materiały sprawy zawierają odpowiednie dane co do tych osób. Ze względu bowiem na funkcję i charakter omawianego postępowania nie można przyjąć poglądu, że w omawianej sytuacji sąd ma obowiązek zarządzenia czynności poszukiwawczych lub dokonywania czynności zmierzających do ustalenia, czy w ogóle istnieją osoby wymienione w art. 3 ust. 4 cyt. ustawy. Przeciwko temu, by w takiej sytuacji zawieszać postępowanie do czasu ujawnienia się albo w celu poszukiwania tych osób, przemawia zresztą wyraźnie treść art. 4 cyt. ustawy.

Nieraz w postępowaniu toczącym się po śmierci osoby represjonowanej nikt nie będzie popierał złożonego przez nią wniosku o stwierdzenie nieważności orzeczenia. Nie ma w tym jednak nic szczególnego. Tak może być przecież również wtedy, gdy po śmierci osoby represjonowanej wniosek złoży Rzecznik Praw Obywatelskich lub Minister Sprawiedliwości. Co się zaś tyczy ochrony interesów osoby represjonowanej w takich sytuacjach, to istotne są dwie rzeczy. Po pierwsze, w postępowaniu toczącym się po śmierci osoby represjonowanej uczestniczy prokurator i można od niego oczekiwać i wymagać należytej troski o interesy tej osoby (arg. z art. 3 § 1 i art. 374 § 4 k.p.k. w zw. z art. 3 ust. 4 zd. 1 cyt. ustawy). Po drugie, osoby najbliższe dla zmarłej osoby represjonowanej mogą - choćby nie uczestniczyły w postępowaniu o stwierdzenie nieważności - zabiegać zarówno o wniesienie rewizji nadzwyczajnej (art. 465 § 1 k.p.k.), jak i o wznowienie postępowania (art. 476 § 2 k.p.k.). W razie oddalenia wniosku o stwierdzenie nieważności określonego orzeczenia działania takie mogą zmierzać albo do podważenia owego orzeczenia, albo też do skorygowania postanowienia wydanego w przedmiocie nieważności tego orzeczenia.

Uchwała SN z dnia 16 września 1992 r., I KZP 22/92

Standard: 43139 (pełna treść orzeczenia)