Konstrukcja i stylistyka przepisu art. 178 k.k.

Nie nasuwałyby się żadne wątpliwości w tym względzie, gdyby art. 178 k.k. miał następującą konstrukcję: "Kto dopuszcza się przestępstwa określonego w art. 173, 174 lub 177 k.k. znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, podlega karze pozbawienia wolności w wysokości do górnej granicy zagrożenia przewidzianego w tych przepisach, zwiększonego o połowę". Tak sformułowany przepis, zawierający typowo ujętą hipotezę, dyspozycję i sankcję, statuowałby typy kwalifikowane przestępstw określonych w art. 173, 174 lub 177 k.k. (w odniesieniu do art. 173 § 2 i 4 - podwójnie kwalifikowane). Jego zawartość i forma odpowiadałaby wymogom techniki legislacyjnej, także w zakresie sankcji, która pozornie nosiłaby cechy niesamoistności, a faktycznie ujmowałaby precyzyjnie i syntetycznie rozmiary sankcji ośmiu typów kwalifikowanych (tyle jest "wyjściowych" typów przestępstw określonych w art. 173, 174 i 177 k.k.). Analogiczną konstrukcję zastosował ustawodawca przy tworzeniu typów przestępstw przeciwko mieniu, kwalifikowanych ze względu na wystąpienie w ich znamionach mienia o znacznej wartości lub dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury (art. 294 § 1 i 2 k.k.).

Konstrukcja i stylistyka przepisu art. 178 k.k. jest jednak zupełnie odmienna, a w zestawieniu z wszystkimi pozostałymi uregulowaniami zawartymi w części szczególnej kodeksu karnego - wyjątkowa. Odmienność formy jest niewątpliwie zamierzona, a wskazuje na to, że intencją ustawodawcy przy modelowaniu art. 178 k.k. nie było utworzenie kwalifikowanych typów przestępstw.

Do powyższego wniosku prowadzi wykładnia gramatyczna przepisu art. 178 k.k., powiązana z analizą semantyczną użytych w nim pojęć. Pierwsza jego część (poprzedzająca sformułowanie dotyczące orzeczenia o karze) wskazuje jednoznacznie, że sprawca, który popełnił przestępstwo określone w art. 173, 174 lub 177 k.k. znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, zostaje skazany za przestępstwo zakwalifikowane z jednego z tych przepisów. Sytuacja takiego sprawcy w odniesieniu do typu przestępstwa mu przypisanego jest zatem identyczna, jak sprawcy skazanego z jednego z wymienionych przepisów przy braku okoliczności wymienionych w art. 178 k.k. W obu wypadkach typ przestępstwa wyczerpuje się w znamionach ustawowych opisanych w art. 173, 174 lub 177 k.k. Potwierdzeniem tego wniosku jest użycie w drugiej części przepisu sformułowania o orzeczeniu kary za przypisane sprawcy przestępstwo, ale odniesionej, co jasno wynika ze składni przepisu, do przestępstwa zakwalifikowanego z jednego z przepisów wymienionych w części pierwszej. Tak więc okoliczności wskazanych w art. 178 k.k. ustawodawca nie traktuje jako znamion żadnego z przestępstw, do których je odnosi. Nie kształtują one typów kwalifikowanych, co wcale nie oznacza, że nie wpływają na sytuację prawną sprawcy w razie skazania.

Uregulowanie co do wymiaru kary za przestępstwa określone w art. 173, 174 lub 177 k.k. popełnione w okolicznościach podanych w art. 178 k.k. zawiera się przede wszystkim w sformułowaniu "sąd orzeka karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo", możliwość zaś orzeczenia zwiększonego wymiaru kary wyrażona została w relacji do górnej granicy ustawowego zagrożenia. Dwojako zatem wyrażono zamysł niesamoistnego ukształtowania wymiaru kary za przestępstwa określone w art. 173, 174 lub 177 k.k. popełnione w okolicznościach wskazanych w art. 178 k.k. Po pierwsze, przez odesłanie expressis verbis do kary przewidzianej za przypisane przestępstwo, którego typ, jak wykazano, ustanowiony został w jednym z tych przepisów. Po drugie, przez nazwanie ustawowym zagrożeniem tylko tych granic sankcji, które są sprzężone z typami przestępstw.

Można zatem zasadnie sformułować konkluzję, że orzeczenie przez sąd kary pozbawienia wolności w rozmiarze przekraczającym górną granicę zagrożenia ustawowego, do czego uprawnia art. 178 k.k., nie będzie już wymierzeniem kary w granicach zagrożenia ustawowego oznaczonego w art. 173, 174 lub 177 k.k., lecz wyjściem ponad te granice. Ponownie należy tu przywołać zasady techniki legislacyjnej, które obligują przy tworzeniu typów przestępstw do użycia w przepisie formy "podlega karze" (§ 56-57 zasad). Brak takiej formy w art. 178 k.k., związanej nieodłącznie z pojęciem zagrożenia ustawowego, dodatkowo potwierdza, że przy konstruowaniu tego przepisu zamierzeniem ustawodawcy było pozostawienie sądowi możliwości orzekania kar w granicach zagrożenia ustawowego z art. 173, 174 lub 177 k.k., co oczywiste, a także ponad te granice, tj. do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

Całość przedstawionego wywodu prowadzi do wniosku, że zawartego w art. 178 k.k. umocowania sądu ("sąd orzeka karę") do wymierzenia kary zwiększonej o połowę w stosunku do górnej granicy zagrożenia ustawowego z art. 173, 174 lub 177 k.k. nie można traktować jako mieszczącego się w ramach zagrożenia ustawowego. Należy więc przyjąć, że wymierzenie przez sąd w warunkach określonych w art. 178 k.k. kary przekraczającej górną granicę zagrożenia z art. 173, 174 lub 177 k.k., stanowi nadzwyczajne obostrzenie kary, tj. instytucję, do której ustawodawca nawiązuje w art. 57 § 1 i 2 k.k.

Skoro zatem okoliczności popełnienia przestępstw określonych w art. 173, 174 lub 177 k.k., wymienionych w art. 178 k.k., nie można uznać za znamiona ustawowe przestępstw, gdyż wykładnia gramatyczna i logiczna przepisu art. 178 k.k. nie daje ku temu podstaw, a nadto jeśli granice wymiaru kary przewidziane w tym przepisie nie formują samoistnego zagrożenia ustawowego, to tezę, iż ustawodawca nie wprowadził w art. 178 k.k. kwalifikowanych typów przestępstw, uznać należy za udowodnioną.

Z punktu widzenia zasad techniki prawodawczej przepis art. 178 k.k. należy do tych uregulowań, które nie tworzą nowego typu przestępstwa, lecz wskazują na okoliczności obciążające, od których zaistnienia uzależnia się wprowadzenie surowszej sytuacji prawnej sprawcy (§ 59 zasad). Przyjętą tu interpretację potwierdza również "Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu karnego", w którym przyjmuje się, że popełnienie przestępstwa sprowadzenia katastrofy w komunikacji, jej niebezpieczeństwa albo spowodowania wypadku przez sprawcę znajdującego się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem innego środka odurzającego stanowi podstawę do nadzwyczajnego obostrzenia kary (teza 7 w uzasadnieniu rozdziału XXI - Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji). Z tą wykładnią harmonizuje przepis art. 42 § 2 k.k. Nałożony nim obowiązek orzeczenia środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych wiąże ustawodawca z popełnieniem przestępstwa określonego rodzaju (przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji), ale w okolicznościach wskazanych w art. 178 k.k., które do znamion tych przestępstw nie należą, lecz kształtują sytuację prawną sprawcy jako surowszą zarówno co do rozmiarów potencjalnie grożącej mu kary pozbawienia wolności, jak i co do konieczności orzeczenia przez sąd środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych.

Rozwiązanie przyjęte w art. 178 k.k., wprowadzające możliwość nadzwyczajnego obostrzenia kary, odchodzi od dotychczasowej tradycji legislacyjnej wyrażającej się w tym, że okoliczności natury ogólnej nie tworzące typu kwalifikowanego, zamieszczane były w części ogólnej kodeksu karnego. Wyjątkowość takiej regulacji ma swoje uzasadnienie.

Uchwała SN z dnia 16 marca 1999 r., I KZP 4/99

Standard: 42797 (pełna treść orzeczenia)