Stan świadomości, poziom intelektualny, upośledzenie jako „przyczyna od strony niezależna”

Nie jest możliwe „abstrakcyjne” wyrażenie zapatrywania, czy upośledzenie umysłowe strony, tak zresztą jak niektóre rodzaje upośledzeń natury fizycznej, stanowi „przyczynę od strony niezależną”, w rozumieniu art. 126 § 1 k.p.k. Wszystko zależy bowiem od niepowtarzalnych okoliczności faktycznych konkretnej sprawy.

Sąd Najwyższy przyjmował, że „stan świadomości prawnej oskarżonego, który mógł nie zrozumieć pouczenia, nie może być przyczyną przywrócenia terminu” (postanowienie SN z dnia 19 grudnia 2006 r., II KZ 27/06), czy też, że „>stan świadomości ogólnej< oskar>

W tych ostatnich orzeczeniach bardzo mocno podkreślano bowiem, że „stan świadomości” nie może być uznany za przyczynę „niezależną od strony”, jeżeli oskarżony został prawidłowo powiadomiony o trybie i terminie zaskarżenia orzeczenia. Należało więc dostrzec, że z kontekstu całokształtu uzasadnień postanowień Sądu Najwyższego wynikało, iż wypowiadając pogląd o tym, że stan świadomości strony nie jest „przyczyną od strony niezależną”, w rozumieniu art. 126 § 1 k.p.k., składy orzekające miały na myśli to, iż stan ten „sam przez się” nie może być uznany za taką przyczynę, albowiem każdorazowo powinna nastąpić konfrontacja tego stanu ze stopniem przystępności i szczegółowości pouczenia, które organ procesowy przekazał stronie, mając na uwadze także właśnie i ten „stan świadomości” osoby pouczanej. Równie niezbędne było dostrzeżenie tego, że pouczenie „niewystarczające”, to jest nienależycie dostosowane do poziomu intelektualnego strony, samodzielnie działającej w procesie karnym (w rozumieniu postanowienia SN z dnia 12 czerwca 2003 r., IV KZ 21/03), nie może być uznane za pouczenie „prawidłowe” (także w rozumieniu postanowień SN z dnia 10 sierpnia 2000 r., III KKN 154/98 i z dnia 19 grudnia 2006 r., II KZ 27/06).

Oczywiste jest, że również upośledzenie umysłowe strony i konieczność dostosowania pouczenia do tego upośledzenia, należy oceniać tak samo, jak „stan świadomości”, czy „poziom intelektualny”, do których to określeń nawiązywały przywoływane wyżej orzeczenia Sądu Najwyższego. Dodać należy, że w aspekcie analizowanym w niniejszym postanowieniu organ procesowy powinien mieć na względzie nie stan psychiczny oskarżonego tempore criminis, ale jego stan tempore procedendi, a nawet ściślej – w chwili ogłoszenia orzeczenia i udzielania pouczenia.

Podsumowując dotychczasowe rozważania, Sąd Najwyższy stwierdza, że upośledzenie umysłowe strony nie jest „przyczyną od strony niezależną”, w rozumieniu art. 126 § 1 k.p.k., która uzasadniałaby, sama przez się, przywrócenie niedotrzymanego terminu zawitego, od zachowania którego ustawa uzależnia skuteczność określonej czynności procesowej. Może natomiast stanowić taką przyczynę niewystarczające, w tym niedostosowane do poziomu intelektualnego strony, pouczenie jej o przysługującym prawie, terminie lub sposobie dokonania czynności procesowej, w tym także zmierzającej do wniesienia środka zaskarżenia.

O tym, czy pouczenie było wystarczające, w tym dostosowane do poziomu intelektualnego strony, decydują okoliczności konkretnego wypadku, w tym rodzaj i stopień dysfunkcji psychicznych strony. Jest to zatem sytuacja odpowiadająca tej, w której strona jako przyczynę niedotrzymania terminu zawitego podaje ułomność o charakterze fizycznym (np. uszkodzenie słuchu). Organ procesowy, badający okoliczności sprawy w aspekcie zasadności (bezzasadności) wniosku złożonego przez stronę z powołaniem się na treść art. 126 § 1 k.p.k., powinien w tym wypadku zważyć zatem także i to, czy istniały jakiekolwiek rozsądne przeszkody, aby strona, do której pouczenie nie dotarło albo dotarło w przekazie, który uznała za niezrozumiały, zwróciła się do organu procesowego o jego powtórzenie albo objaśnienie wszystkich lub tylko niektórych jego elementów. 

W tym kontekście należy przypomnieć, że zarówno na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1969 r., jak i na gruncie aktualnie obowiązującej kodyfikacji procesowej, przyjmowano, co do zasady, że jeżeli obecna podczas pouczenia strona nie zwraca się do organu procesowego z dodatkowymi pytaniami, czy wręcz z prośbą o ponowne wyjaśnienie jej dalszych ewentualnych uprawnień, organ ten nie ma obowiązku zakładać, że został wadliwie zrozumiany lub też, że strona nie przyswoiła sobie istotnych treści pouczenia 

Postanowienie SN z dnia 25 lutego 2009 r., I KZP 36/08

Standard: 42436 (pełna treść orzeczenia)

Stan świadomości (prawnej – dop. SN., który – jak twierdzi obrońca – mógł nie zrozumieć pouczenia, nie może być przyczyną przywrócenia terminu do złożenia wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem w sytuacji, gdy skazany został prawidłowo pouczony o trybie i terminie zaskarżenia orzeczenia. Stan świadomości nie jest bowiem „przyczyną od strony niezależną” w rozumieniu art. 126 § 1 k.p.k. (patrz postanowienie SN z 10 sierpnia 2000 r. II KKN 154/98).

Postanowienie SN z dnia 19 grudnia 2006 r., II KZ 27/06

Standard: 78501 (pełna treść orzeczenia)