Art. 4 § 1 k.k. na gruncie przepisów procesowych; reguła lex nova wprawie karnym procesowym

Podstawową formą rozwiązywania problemów intertemporalnych na gruncie prawa karnego procesowego jest reguła stosowania prawa nowego (lex nova), zwana regułą bezpośredniego stosowania ustawy nowej albo regułą tzw. „chwytania w locie” przez nowe przepisy zastanych konfiguracji procesowych. Zasada ta jest w odniesieniu do przepisów procesowych swego rodzaju metazasadą intertemporalną i nawet wtedy, gdy nie jest ona wprost zapisana w ustawie, należy przyjmować jej obowiązywanie (zob. szerzej uchwałę (7) SN z dnia 29 listopada 2016 r., I KZP 10/16)

Postanowienie SN z dnia 30 marca 2017 r., III KK 395/16

Standard: 41025 (pełna treść orzeczenia)

Przepisy odnoszące się do procesu karnego mogą być rozważane w perspektywie ruchu procesowego oraz konstrukcji procesu (jego mechanizmu) o określonej strukturze i właściwościach. Ten typowy dla prezentacji zagadnień karnoprocesowych podział na statykę i kinetykę (dynamikę) procesu jest użyteczny między innymi przy analizie kwestii intertemporalnych. Gdy zmiana prawa następuje w trakcie trwającego procesu karnego, ustawodawca dostosowuje do dokonywanych przez siebie zmian (w zależności od tego, czy dotyczą one elementów statycznych, czy też kinetycznych) wybór określonych dyrektyw postępowania, konkretyzując je w przepisach intertemporalnych. Reguły te dotyczą bądź zasady dalszego stosowania „prawa dawnego”, bądź bezpośredniego stosowania „prawa nowego”.

Podstawową formą rozwiązywania problemów intertemporalnych na gruncie prawa karnego procesowego jest reguła stosowania prawa nowego (lex nova), zwana regułą bezpośredniego stosowania ustawy nowej albo regułą „chwytania w locie”. W uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2016 r., IV KZ 38/16, przyznano, że zasada tzw. „chwytania w locie” jest podstawową zasadą prawa intertemporalnego i wskazano, że jest ona stosowana w drodze analogiae legis wówczas, gdy ustawodawca wprowadzając zmiany w prawie nie zamieści przepisów przejściowych.

Zasada „chwytania w locie” jest zatem w odniesieniu do przepisów procesowych swego rodzaju metazasadą intertemporalną i nawet wtedy, gdy nie jest wprost zapisana w ustawie należy domniemywać jej obowiązywanie. Zasada stosowania prawa nowego to jednocześnie zasada ultima ratio, znajdująca zastosowanie wówczas, gdy organ stosujący prawo ma trudności z usunięciem wątpliwości co do tego, które przepisy stosować.

W prawie karnym procesowym nie obowiązuje reguła intertemporalna podobna do zawartej w art. 4 k.k., która w odniesieniu do przepisów prawa karnego materialnego nakazuje porównywać przepisy „prawa dawnego” i „prawa nowego” z uwagi na to, które są względniejsze (bardziej korzystne) dla sprawcy. Brak takiego rozwiązania w przepisach procesowych wynika z tego, że normują one uprawnienia nie tylko oskarżonego (podejrzanego), ale także innych stron, czy szerzej - uczestników postępowania. Zmieniający się przepis, który jest korzystny z punktu widzenia jednej ze stron, może być niekorzystny z punktu widzenia innej. Różne interesy procesowe uczestników postępowania i to, że regulacje karno-procesowe nie są zorientowane tylko na ochronę uprawnień oskarżonego (podejrzanego), ale także uprawnień innych stron i uczestników postępowania powoduje, że w Kodeksie postępowania karnego brak odpowiednika art. 4 k.k.

Ustawa nowa jest, oczywiście, w stanie zmienić ustawę starą tylko w tych jej fragmentach (częściach), to jest odnośnie tych jednostek redakcyjnych, co do których zawiera stwierdzenie o charakterze uchylającym lub zmieniającym, a także w tym zakresie, w jakim zawiera całkowicie nowe rozwiązania, których odpowiedników poprzednia ustawa nie zawierała (w tym ostatnim wypadku trudno jednak mówić o klasycznej „zmianie” ustawy starej, gdyż mówić należy raczej o jej „uzupełnieniu” o nieznane dotąd unormowania).

Tak więc, jeśli w ustawie starej przewidziano określone rozwiązanie zawarte w przepisie, którego ustawa nowa w ogóle nie dotyczy, rozwiązanie to zachowuje swą moc.

Pierwszeństwo zasady bezpośredniego działania prawa nowego („chwytania w locie”) znajduje potwierdzenie także w innych orzeczeniach. Do zasady tej, jako wiodącej, odwoływał się Trybunał Konstytucyjny (zob. m. in. wyrok z dnia 31 stycznia 1996 r., K 9/95). W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybunał podkreślił, że domniemanie stosowania tej zasady wynika m. in. z tego, iż nowa ustawa powinna pełniej odpowiadać woli prawodawcy. Prawo nowe jest także lepszym odbiciem aktualnych stosunków normatywnych, bardziej dostosowanym do aktualnego stanu prawnego, tylko więc wyraźnie określone względy znajdujące wyraz w poddanych wykładni przepisach mogłyby przemawiać za odstąpieniem od zasady bezpośredniego stosowania ustawy nowej i przedłużonym działaniem ustawy dawnej (zob. także uchwała Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 1993 r., W 4/93).

Pierwszeństwo stosowania ustawy nowej - w razie wątpliwości, czy stosować ustawę dawną, czy nową - podkreślone zostało także w uzasadnieniu wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 marca 2007 r., II GSK 338/06. Sąd ten stwierdził, że pierwszeństwo to związane jest z regułą kolizyjną, zwaną regułą porządku czasowego, zawartą w paremii – lex posterior derogat legi priori, w przypadku gdy lex posterior nie jest hierarchicznie niższa niż lex prior. Ustawa nowa jest wyrazem woli ustawodawcy, która została powzięta i wyrażona później niż wola ustawodawcy, której wyrazem był wcześniejszy akt normatywny.

Uchwała SN z dnia 29 listopada 2016 r., I KZP 10/16

Standard: 41026 (pełna treść orzeczenia)