Charakterystyka postępowania wieczystoksięgowego

Trybunał Konstytucyjny wypowiadał się o charakterze postępowania wieczystoksięgowego, szczególnie w wyroku z 3 lipca 2007 r. (sygn. SK 1/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 73). W orzeczeniu tym przypomniał, że postępowanie wieczystoksięgowe, jako postępowanie rejestrowe powierzone sądom do prowadzenia od początku do końca, należy do drugiej grupy spraw znajdujących się w kognicji sądów. Są to sprawy z zakresu ochrony prawnej. Postępowanie wieczystoksięgowe jest postępowaniem, w którym nie zapadają prawnomaterialne rozstrzygnięcia. Ustalenia w tym zakresie podejmowane są w innych postępowaniach i nawet jeżeli rozstrzygnięcia te były niezgodne z prawem, to nie może mieć to wpływu na postępowanie w sprawie wpisu w księdze wieczystej. W postępowaniu wieczystoksięgowym mamy do czynienia ze "sprawą o wpis" i sąd rozstrzyga w nim jedynie, czy zachodzą przesłanki dokonania wpisu. Mimo że orzeczenie o wpisie dotyka prawa własności i innych praw majątkowych i stanowi akt władczej konkretyzacji sytuacji prawnej podmiotu prywatnego, to sąd, rozpoznając wniosek o wpis, nie rozstrzyga sporów prawnych. Postępowanie w sprawach o wpis oparte zostało na dokumentach odzwierciedlających stan prawny nieruchomości i sąd nie bada, czy określony w nich stan prawny jest zgodny ze stanem rzeczywistym, ani stanu takiego nie ustala. Do istoty tego postępowania należy tylko, czy dana osoba może w świetle przedstawionych dokumentów wywieść swoje prawo z prawa podmiotu wpisanego wcześniej do księgi wieczystej. Merytoryczna kontrola rozstrzygnięć, odzwierciedlonych w dokumentach stanowiących podstawę wpisu podlega ocenie w trybie określonym w innych przepisach prawa, a nie w trybie postępowania wieczystoksięgowego. Może to nastąpić w drodze apelacji od wpisu lub postanowienia o oddaleniu wniosku o wpis. Podstawowym środkiem prawnym dostępnym dla zainteresowanych podmiotów uruchamiającym postępowanie sądowe jest zaś powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym.

Trybunał Konstytucyjny podkreślał w swoim orzecznictwie, że postępowanie wieczystoksięgowe nie jest postępowaniem z zakresu sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy. Nie jest zatem "postępowaniem sądowym sensu stricto". W wyroku z 7 września 2004 r. (sygn. P 4/04, OTK ZU nr 8/A/2004, poz. 81) Trybunał uznał jednak, że sprawy z zakresu postępowania wieczystoksięgowego powinny być kwalifikowane jako należące do spraw, o których mowa w art. 45 Konstytucji. Zaliczenie spraw wieczystoksięgowych (jako "spraw o wpis") do spraw cywilnych w rozumieniu art. 1 k.p.c. oznacza, że w ich wypadku standard postępowania jest kształtowany z punktu widzenia dostępności i rzetelności postępowania.

W wyżej wskazanym wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. P 4/04 decydującym argumentem za zakwalifikowaniem postępowania wieczystoksięgowego do kategorii "spraw" objętych zakresem prawa do sądu z art. 45 Konstytucji było to, że postanowienie sądu o wpisie prawa lub jego wykreśleniu, choć nie jest rozstrzygnięciem merytorycznego sporu, jest w pewnym zakresie "rozstrzygnięciem" o prawach zainteresowanego, gdyż przesądza o treści uprawnień i zakresie ochrony praw podlegających wpisowi do księgi wieczystej. Dzięki wpisowi zainteresowany z natury rzeczy otrzymuje prawo "lepsze", ponieważ jest lepiej chronione systemem domniemań oraz rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych. Zaniechanie wpisu przesądza "o prawach" wnioskodawcy, skoro może wiązać się z sankcją publicznoprawną grzywny nakładanej przez sąd. Ponadto w odniesieniu do niektórych kategorii praw postanowienie sądu o wpisie warunkuje powstanie prawa (wpis konstytutywny), dotykając istoty gwarantowanej ustawą możności postępowania. W tym sensie wpis jest orzeczeniem merytorycznym co do istoty sprawy, przybierającym postać stanowczego rozstrzygnięcia o materialnoprawnej istocie sprawy.

Wyrok TK z dnia 16 grudnia 2008 r., P 68/07, OTK-A 2008/10/180, Dz.U.2008/228/1525

Standard: 3811 (pełna treść orzeczenia)

Funkcja prowadzenia ksiąg wieczystych nie należy do zakresu pojęcia wymiaru sprawiedliwości i nie musi być realizowana przez organy władzy sądowniczej. Postępowanie wieczystoksięgowe ma charakter postępowania rejestrowego, a nie sporu równouprawnionych stron przed niezawisłym sądem. Ewentualny spór między jednostką a organem państwowym może powstać dopiero po wydaniu przez organ władzy publicznej rozstrzygnięcia w przedmiocie wpisu, kiedy zainteresowana osoba kwestionuje legalność lub zasadność dokonanego wpisu lub jego odmowy. Nie znaczy to jednak, że postępowanie wieczystoksięgowe może być ukształtowane w sposób dowolny. Konstytucja wymaga bowiem, aby ustawodawca z jednej strony respektował ogólny wymóg sprawiedliwości proceduralnej w postępowaniach, w których organy władzy publicznej wydają rozstrzygnięcia dotykające praw i interesów jednostki. W takim wypadku ocena konkretnych rozwiązań ustawowych, z punktu widzenia wymagań sprawiedliwości proceduralnej, powinna uwzględniać charakter spraw rozpoznawanych w danym postępowaniu (zob. np. wyrok z 14 marca 2006 r., sygn. SK 4/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 29).

Niejawność postępowania apelacyjnego ogranicza uczestnikom postępowania wieczystoksięgowego możliwość bycia wysłuchanym przez sąd odwoławczy. Jednakże, jak już wyżej wskazano, postępowanie w sprawach o wpis oparte zostało na dokumentach odzwierciedlających stan prawny nieruchomości, a sąd wieczystoksięgowy nie bada, czy określony w nich stan prawny jest zgodny ze stanem rzeczywistym, ani stanu takiego nie ustala. Nie rozstrzyga również sporów o prawo. Charakter sprawy o wpis, którego celem jest ujawnienie prawa, pozwala na uznanie, że rozpatrywanie spraw na posiedzeniu niejawnym, również w postępowaniu apelacyjnym, służy szybkości i sprawności postępowania wieczystoksięgowego, mającego na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu i ochrony praw osób trzecich, mogących powołać się na domniemanie wyrażone w art. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece i rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych. Względy te przemawiają za stanowiskiem, że ograniczenie przez art. 626 1 § 1 k.p.c. określonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawa do sądu w aspekcie sprawiedliwej procedury - spełnia wymagania art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Zakwestionowany art. 6268 § 2 k.p.c. przewiduje, że rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. W kompetencji sądu nie leży zatem wszechstronne badanie stanu prawnego nieruchomości. Przepis ten nie tylko wyznacza zakres kognicji sądu, ale przede wszystkim określa przedmiot postępowania wieczystoksięgowego. Do istoty postępowania wieczystoksięgowego należy badanie, czy dana osoba może w świetle przedstawionych dokumentów wywieść swoje prawo z prawa podmiotu wpisanego wcześniej do księgi wieczystej. Ustawodawca zawęził przy tym zakres dostępnych środków dowodowych. Takie ustalenie związane jest ściśle z formalizacją obrotu nieruchomościami. Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości oraz umowa przenosząca tę własność, a także wiele innych czynności prawnych dotyczących nieruchomości, powinny mieć formę aktu notarialnego. Przeniesienie własności nieruchomości lub powstanie praw podlegających ujawnieniu w księdze wieczystej może nastąpić również na podstawie decyzji administracyjnej. W tym kontekście jest oczywiste, że w postępowaniu wieczystoksięgowym decydującą rolę odgrywają dowody z dokumentów.

W postępowaniu wieczystoksięgowym sąd nie bada zgodności dokumentu będącego podstawą wpisu z rzeczywistym stanem prawnym. Dlatego też, w świetle regulacji art. 62610 § 1 i 2 k.p.c., nie wydaje się trafne twierdzenie skarżącego, że wobec braku uzasadnienia wpisu uczestnicy postępowania pozbawieni zostali możliwości wniesienia skutecznego środka odwoławczego. Uczestnicy postępowania wieczystoksięgowego są przez sąd zawiadamiani zarówno o wpisie, jak i o jego treści, zatem o wszelkich danych określających, jaki wpis został dokonany i na jakiej podstawie. Zawiadomienie pełni tym samym funkcję informacyjną o treści orzeczenia oraz o jego podstawowych, istotnych motywach. Uczestnicy postępowania mogą w apelacji przedstawić sądowi swoje racje, a sąd odwoławczy ma możliwość merytorycznego rozpoznania środka odwoławczego. Wobec powyższego należy uznać, że art. 6268 § 2 zdanie drugie jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Podsumowując rozważania odnoszące się do zarzutu naruszenia art. 45 ust. 1 Konstytucji, należy zwrócić uwagę na dwie istotne sprawy. Po pierwsze, określając zasady postępowania przed organami władzy publicznej, ustawodawca musi dążyć do urzeczywistnienia wartości, które mogą pozostawać ze sobą w kolizji. W sytuacji, w której jednoczesna realizacja wszystkich tych wartości w pełnym zakresie nie jest możliwa, niezbędne jest staranne wyważenie kolidujących dóbr. Należy w związku z tym podkreślić, że zakwestionowane przepisy mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa i pewności obrotu nieruchomościami, służą zatem realizacji wartości konstytucyjnych. Po drugie, należy zauważyć, że apelacja od wpisu lub postanowienia o oddaleniu wniosku o wpis nie jest jedynym środkiem prawnym dostępnym dla zainteresowanych podmiotów, a postępowanie wieczystoksięgowe nie jest jedynym postępowaniem, w którym zainteresowany może domagać się rozpatrzenia sprawy przez sąd. Podstawowym środkiem prawnym dostępnym dla zainteresowanych i uruchamiającym postępowanie sądowe jest powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Biorąc pod uwagę ukształtowanie przez ustawodawcę postępowania w sprawie żądania usunięcia takiej niezgodności, należy stwierdzić, że ustawa gwarantuje zainteresowanym prawo do rozpatrzenia ich sprawy, w sprawiedliwym i jawnym postępowaniu, przed właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem. Zainteresowany może żądać wysłuchania w tym postępowaniu oraz żądać uzasadnienia orzeczenia. W świetle przedstawionych wyżej argumentów należy stwierdzić, że ustawodawca nie wykroczył poza zakres swobody regulacyjnej, wyznaczony przez przepisy konstytucyjne wskazane jako podstawa kontroli. W konsekwencji zarzut naruszenia prawa do sądu nie może zostać uznany za zasadny.

Postępowanie wieczystoksięgowe zostało przez ustawodawcę ukształtowane jako postępowanie nieprocesowe, zmierzające do ujawnienia w księdze wieczystej stanu prawnego nieruchomości, nie zaś jako postępowanie dotyczące sporu o prawo, w tym o prawo własności na etapie postępowania odwoławczego. W postępowaniu tym nie są zatem rozpoznawane jakiekolwiek spory z zakresu własności (zob. np. postanowienie Sądu Najwyższego z 25 lipca 2001 r., sygn. akt I CKN 233/99, Lex nr 52349). Tym samym Trybunał Konstytucyjny uznał, że zakwestionowane przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie są niezgodne z art. 64 ust. 2 Konstytucji.

Wyrok TK z dnia 3 lipca 2007 r., SK 1/06, OTK-A 2007/7/73, Dz.U.2007/124/872

Standard: 3812 (pełna treść orzeczenia)