Status osoby dochodzącej odszkodowania w trybie rozdziału 58 k.p.k.

W uchwale z dnia 17 maja 1991 r. – I KZP 5/91 Sąd Najwyższy stwierdził, w kwestii statusu prawnego osoby żądającej odszkodowania, m.in., że wnioskodawca w sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie (aresztowanie, zatrzymanie) nie występuje w „charakterze oskarżonego”, tym niemniej roszczenia swoje wywodzi właśnie z faktu występowania w przeszłości w tej właśnie roli procesowej (tj. roli oskarżonego, podejrzanego lub osoby podejrzanej). Trudno przyjąć, aby poszkodowanemu – oskarżonemu (podejrzanemu) miał przysługiwać mniejszy zakres norm gwarancyjnych na tym etapie postępowania, jakim jest dochodzenie roszczenia odszkodowawczego, od zakresu norm gwarancyjnych przysługujących mu, gdy występował w klasycznej roli oskarżonego (podejrzanego).

Przy dochodzeniu roszczeń na podstawie art. 552 k.p.k. wnioskodawcy, który jest pozbawiony wolności i z tego powodu nie brał udziału w postępowaniu przed sądem odwoławczym, należy doręczyć odpis wyroku sądu odwoławczego nawet wtedy, gdy miał pełnomocnika z urzędu. W wypadku uznania apelacji za oczywiście bezzasadną dzień doręczenia odpisu wyroku jest początkiem biegu terminu do złożenia wniosku o doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem (art. 457 § 2 k.p.k.).

Postanowienie SN z dnia 24 lutego 2011 r., III KZ 6/11

Standard: 17619

Żądający odszkodowania nie jest już oskarżonym (podejrzanym) i nie może być za takiego uważany w postępowaniu odszkodowawczym. W postępowaniu tym nie stoi on przecież pod zarzutem popełnienia przestępstwa, a jest stroną inicjującą proces. Osoba taka nie może więc być uznawana za kontynuatora roli oskarżonego.

Należy też zauważyć, że odszkodowania może dochodzić również ten, kto nigdy nie stał się oskarżonym, a wobec kogo w stadium postępowania przygotowawczego - z oczywiście niesłusznych powodów - zastosowano tymczasowe aresztowanie, a następnie w tymże stadium postępowanie umorzono. Traktowanie takiej osoby jako oskarżonego i określenie jej tym mianem byłoby niczym nieuzasadnione (dotyczy to również oczywiście niesłusznie zatrzymanego).

Nie sposób też, w dobrze pojętym interesie osoby dochodzącej odszkodowania, uważać ją za oskarżonego w przypadku uniewinnienia w wyniku wznowienia postępowania lub rewizji nadzwyczajnej, albo rehabilitacji na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 149).

Używanie wobec tych osób określenia "oskarżony" i traktowanie ich jako występujących w tej procesowej roli może wręcz stanowić naruszenie dóbr osobistych takich osób.

W świetle powyższych rozważań nasuwa się konkluzja, że najbardziej prawidłowym pojęciem określającym niesłusznie skazanego czy oczywiście niesłusznie tymczasowo aresztowanego w postępowaniu o odszkodowanie jest pojęcie "poszkodowany". Pojęcie to, wywodzące się z prawa cywilnego, jest najbardziej adekwatne w stosunku do osoby, której przysługuje odszkodowanie za poniesioną szkodę majątkową oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania w całości lub w części kary, której ponieść nie powinna lub wobec zastosowania oczywiście niesłusznego tymczasowego aresztowania. Poszkodowany, występując z roszczeniem odszkodowawczym w stosunku do Skarbu Państwa, wskazuje na poniesione (doznane) szkody majątkowe lub niemajątkowe. Jako osoba uprawniona do wystąpienia z wnioskiem o odszkodowanie jest więc wnioskodawcą.

Występujący z żądaniem o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie pełni zasadniczo różną rolę procesową niż oskarżony w postępowaniu karnym. Stosownie do art. 61 § 1 k.p.k. oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia, a więc stojąca pod zarzutem popełnienia przestępstwa. Tymczasem osoba żądająca odszkodowania za niesłuszne skazanie lub oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie występuje w procesie w charakterze poszkodowanego. Osoba taka mogła nigdy nie występować w roli oskarżonego, a tylko podejrzanego - tymczasowo aresztowanego (lub zatrzymanego), zaś uniewinniona w wyniku wznowienia postępowania lub rewizji nadzwyczajnej utraciła krzywdzący ją status oskarżonego. Pozycja osoby występującej o odszkodowanie zbliżona jest więc do pozycji powoda cywilnego w procesie karnym.

W wyniku doznanej szkody majątkowej lub niemajątkowej de facto osoba ta jest poszkodowana w rozumieniu prawa cywilnego. Przedmiotem postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, czy oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie jest cywilnoprawna odpowiedzialność Skarbu Państwa, która z postępowaniem karnym ma tylko ten związek, że właśnie ono stało się przyczyną roszczenia cywilnego, ale nie jest jego kontynuacją.

Podniesione wyżej argumenty przemawiają za traktowaniem osoby występującej o odszkodowanie jako wnioskodawcy, a nie oskarżonego. Takie określenie pozycji żądającego odszkodowania przesądza status adwokata występującego w postępowaniu odszkodowawczym w imieniu wnioskodawcy; jest on jego pełnomocnikiem, a nie obrońcą. 

Uchwała SN z dnia 2 lipca 1992 r., I KZP 25/92

Standard: 38885 (pełna treść orzeczenia)