Koszty procesu - charakterystyka

Zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c. strona, która przegrała sprawę cywilną, ma obowiązek zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty procesu, tj. przede wszystkim koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Do kosztów procesu zalicza się także koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie (art. 98 § 2 k.p.c.).

W doktrynie przyjmuje się, że art. 98 k.p.c. ustanawia dwie podstawowe zasady rozstrzygania o kosztach procesu, a mianowicie zasadę odpowiedzialności za wynik procesu oraz zasadę kosztów niezbędnych i celowych. Oznacza to, że strona, która sprawę przegrała, zobowiązana jest zwrócić przeciwnikowi te poniesione przez niego koszty, które były niezbędne do celowego dochodzenia prawa lub celowej obrony.

Za stronę przegrywającą należy uznać powoda, którego żądanie nie zostało uwzględnione, albo pozwanego, którego obrona okazała się nieskuteczna. Dla oceny, czy strona przegrała sprawę, obojętne jest, czy ponosi ona winę prowadzenia procesu i czy uległa ona co do istoty, czy tylko formalnie. Ocena, czy i w jakim stopniu strona wygrała lub przegrała sprawę, powinna być dokonana przez porównanie roszczeń dochodzonych z ostatecznie uwzględnionymi, a nie przez porównanie wyników postępowania w poszczególnych instancjach (por. postanowienie SN z 12 sierpnia 1965 r., I CZ 80/65, oraz postanowienie SN z 31 sierpnia 1979 r., IV PZ 34/79).

Podstawowe znaczenie przy rozstrzyganiu o kosztach procesu ma zasada odpowiedzialności za wynik procesu, uzupełniona zasadą kosztów niezbędnych i celowych (art. 98 k.p.c.). Jednak repartycja kosztów procesu może opierać się także na zasadzie zawinienia (np. art. 101, art. 103 k.p.c.), zasadzie kompensaty (stosunkowego rozdzielenia kosztów - art. 100 i art. 104 k.p.c.) oraz zasadzie słuszności (art. 102 k.p.c.).

Koszty procesu mogą być więc wzajemnie zniesione bądź stosunkowo rozdzielone w razie częściowego tylko uwzględnienia żądania (art. 100 zdanie pierwsze k.p.c.). Sąd może jednak orzec o obowiązku zwrotu wszystkich kosztów przez stronę, której przeciwnik uległ jedynie co do nieznacznej części swego żądania albo gdy określenie należnej sumy zależało od wzajemnego obrachunku lub oceny sądu (art. 100 zdanie drugie k.p.c.).

Ponadto zwrot kosztów należy się pozwanemu pomimo uwzględnienia powództwa, jeżeli nie dał powodu do wytoczenia sprawy i uznał przy pierwszej czynności procesowej żądanie pozwu (art. 101 k.p.c.).

Obowiązek zwrotu kosztów może niezależnie od wyniku sprawy wynikać z niesumiennego lub oczywiście niewłaściwego postępowania strony (art. 103 § 1 k.p.c.). Gdy została zawarta ugoda, koszty procesu znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiły inaczej (art. 104 k.p.c.).

Wyrok TK z dnia 17 maja 2016 r., SK 37/14

Standard: 3743 (pełna treść orzeczenia)

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że koszty procesu, które stanowią jeden z nieodłącznych elementów postępowania cywilnego, należą do dziedziny prawa publicznego. Są normowane w kodeksie postępowania cywilnego (art. 89 i nast. kpc) - akcie prawa publicznego - w sposób samodzielny, autonomiczny i wyczerpujący, niekiedy tylko znajdując dopełnienie w innych aktach, zwłaszcza w przepisach dotyczących kosztów sądowych.

Stosunek prawny wynikający z obowiązku zwrotu kosztów procesu, podobnie jak wszystkie inne stosunki powstające w ramach postępowania sądowego między stronami i organem procesowym oraz normowane przez to prawo, jest stosunkiem publicznoprawnym. Publicznoprawna jest również natura kosztów procesu; ich ponoszenie, wysokość i celowość jest dyktowana motywem publicznym - partycypacją w ponoszeniu przez państwo kosztów wymiaru sprawiedliwości (por. uchwała SN z 20 maja 2011 r., III CZP 16/11).

Art. 98 § 1 kpc ustanawia dwie podstawowe zasady rozstrzygania o kosztach procesu: zasadę odpowiedzialności za wynik postępowania oraz zasadę kosztów celowych. Zasada odpowiedzialności za wynik postępowania przewiduje obowiązek zwrotu kosztów procesu przez stronę przegrywającą sprawę.

Za przegrywającego uznaje się powoda, którego żądanie nie zostało uwzględnione, lub pozwanego, którego obrona okazała się nieskuteczna. o tym, w jakim stopniu strona wygrała lub przegrała sprawę, decyduje rezultat przeprowadzonego porównania roszczeń dochodzonych z roszczeniami ostatecznie uwzględnionymi, przy czym porównania tego dokonuje się, mając na względzie ostateczny wynik procesu, nie zaś rozstrzygnięcia w poszczególnych instancjach (por.m.in. postanowienia SN: z 10 października 2007 r. w sprawie II PZ 36/07, 30 września 2009 r. w sprawie V CZ 46/09, 16 lutego 2011 r., II CZ 203/10 oraz 27 czerwca 2011 r., I PZ 11/11).

Odstępstwo od ogólnej zasady odpowiedzialności za wynik sprawy w zakresie kosztów postępowania stanowią zasady: zawinienia (art. 101, art. 103 i art. 110 kpc), słuszności (art. 102 kpc) i kompensaty, tj. stosunkowego rozdzielenia kosztów (art. 100 i art. 104 kpc).

Wyrok TK z dnia 6 kwietnia 2016 r., SK 67/13

Standard: 3744 (pełna treść orzeczenia)