Samobójstwo ubezpieczonego (art. 833 k.c.)

Wynikający z art. 833 k.c. termin, w którym ubezpieczyciel nie ponosi odpowiedzialności za samobójstwo ubezpieczonego, należy liczyć od zawarcia umowy ubezpieczenia, z której wywodzone jest roszczenie, a nie jakiejkolwiek innej umowy ubezpieczenia, zwłaszcza jeżeli zawarta została z innym ubezpieczycielem.

Artykuł 833 k.c. wprowadza wyjątek od tej zasady, który uzasadnia się względami humanitarnymi. W razie braku tego przepisu samobójstwo ubezpieczonego nie powodowałoby obowiązku świadczenia po stronie ubezpieczyciela, niezależnie od tego, jak długi czas upłynął od zawarcia umowy. Jednocześnie podkreśla się, że konieczność przestrzegania pewnego okresu karencji od nawiązania stosunku ubezpieczenia, w czasie którego ubezpieczyciel nie może przyjąć na siebie odpowiedzialności za samobójstwo, ma na celu zminimalizowanie ryzyka powstania sytuacji, w której umowa ubezpieczenia na życie zostałaby zawarta w tym celu, aby wskutek samobójstwa przysporzyć środków majątkowych osobom bliskim ubezpieczonego. Upływ odpowiedniego terminu, którego minimalny rozmiar w prawie polskim został ustalony na 6 miesięcy, istotnie zmniejsza ryzyko takiej motywacji. Celem zastrzeżenia tego terminu nie jest przy tym, przynajmniej w pierwszej kolejności, ochrona interesu majątkowego ubezpieczycieli, ale wartość ogólnospołeczna w postaci potrzeby uniknięcia sytuacji, w której funkcjonowanie ubezpieczeń na życie mogłoby stanowić dodatkowy czynnik sprzyjający popełnianiu samobójstw.

Powyższe wnioski co do art. 833 k.c. jako regulacji o charakterze wyjątkowym nakazują przyjęcie jego ścisłej wykładni.

Termin dwuletni (lub sześciomiesięczny) wynikający z art. 833 k.c. należy liczyć od zawarcia umowy ubezpieczenia, przy czym wykładnia językowa nie pozwala na wątpliwości co do tego, że chodzi o umowę, z której wywodzone jest roszczenie, a nie jakąkolwiek umowę zawartą wcześniej, nawet gdyby potocznie mogło się wydawać, że umowa późniejsza jest kontynuacją umowy zawartej poprzednio.

Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną nie podziela, opartego wyłącznie na wnioskach wynikających z wykładni funkcjonalnej, stanowiska Sądu Najwyższego zajętego w wyroku z 3 listopada 2022 r., II CSKP 82/22, zgodnie z którym termin określony w art. 833 k.c. można liczyć od chwili zawarcia innej (zawartej z innym podmiotem) umowy ubezpieczenia niż ta, na podstawie której uposażony żąda spełnienia świadczenia przez ubezpieczyciela. Przyjęcie takiego założenia, opartego na potocznym rozumieniu pojęcia kontynuacji stosunku ubezpieczenia, mogłoby prowadzić do szeregu wątpliwości i trudnych do rozstrzygnięcia kontrowersji w praktyce.

Wyrok SN z dnia 12 stycznia 2023 r., II CSKP 704/22

Standard: 71140 (pełna treść orzeczenia)

Bieg terminu określonego w art. 833 k.c. może rozpocząć się z dniem następującym po dniu, w którym pracownik po raz pierwszy wyraził zgodę na objęcie go ochroną ubezpieczeniową i nieprzerwanie korzysta z ochrony ubezpieczeniowej oferowanej przez pracodawcę.

Popełnienie samobójstwa nie jest okolicznością generalnie zwalniającą ubezpieczyciela z obowiązku świadczenia. Jakkolwiek samobójstwo wynikające z umyślnego działania ubezpieczonego nie jest zdarzeniem losowym, to ustawodawca wprost przesądza w tym przepisie, że ochroną objęci są uposażeni pod warunkiem, że zdarzenie nastąpi po upływie dwóch lat od zawarcia umowy ubezpieczenia. Także brzmienie art. 833 zd. 2 k.c. – dodanego do kodeksu cywilnego na podstawie ustawy nowelizującej z dnia 13 kwietnia 2007 r. (Dz. U. Nr 82, poz. 557) – zgodnie z którym umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą skrócić ten termin, nie bardziej jednak niż do 6 miesięcy, wskazuje na intencję ustawodawcy wzmocnienia i poszerzenia ochrony uposażonych. Uregulowanie to jest niewątpliwie korzystne dla uposażonego. Ustawodawca kierował się tu wzglądami natury humanitarnej.

Z art. 833 zd. 1 k.c. wynika, że dwuletni termin, o którym mowa w tym przepisie należy liczyć od dnia, w którym została „zawarta umowa ubezpieczenia”. W przypadku umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, o której mowa w art. 808 k.c., literalne odczytanie tego przepisu prowadziłoby do wniosku, że ubezpieczyciel zobowiązany jest do świadczenia również wówczas, gdy śmierć samobójcza nastąpi nawet w bardzo krótkim czasie po przystąpieniu osoby ubezpieczonej do ubezpieczenia, jeżeli tylko umowa ubezpieczenia została zawarta przed więcej niż 2 laty od dnia samobójstwa. Z art. 829 § 2 zd. 1 k.c. wynika bowiem, że w umowie ubezpieczenia na życie zawartej na cudzy rachunek, odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna się nie wcześniej niż następnego dnia po tym, gdy ubezpieczony oświadczył stronie wskazanej w umowie, że chce skorzystać z zastrzeżenia na jego rzecz ochrony ubezpieczeniowej. Logiczno-językowa wykładnia art. 833 k.c. niweczyła jego ochronny cel i osłabiała aksjologiczną spójność porządku prawnego.

W związku z powyższym konieczna jest funkcjonalna wykładnia tego przepisu. Tylko taka wykładnia nie niweczy efektu prewencyjnego wprowadzenia dwuletniej karencji dotyczącej śmierci samobójczej w ubezpieczeniu na życie. Dwuletnia karencja ustalona w art. 833 k.c. służy eliminacji przypadków, w których umowa ubezpieczenia na życie jest zawierana przez osoby, które noszą się z zamiarem zadania sobie śmierci. Ustawodawca zastrzegł w art. 833 k.c. termin dwóch lat właśnie po to, aby zapobiegać przypadkom samobójstw popełnianych ze względu na motyw finansowy (ubezpieczeniowy). Celem tego przepisu nie jest natomiast ochrona interesów majątkowych ubezpieczyciela.

Ponadto, art. 833 k.c. wymaga funkcjonalnej interpretacji w zakresie, w jakim odnosi się do ubezpieczonych objętych ochroną znacznie dłużej niż przez dwa lata, a którzy jedynie ze względu na przyjętą przez pracodawcę praktykę kontraktową przedłużania ochrony ubezpieczeniowej na kolejne okresy krótsze niż dwa lata, byliby pozbawieni ochrony.

Ustawodawca wyraźnie przesądził, że po upływie dwóch lat od chwili uzyskania ochrony ubezpieczeniowej samobójstwo nie zwalnia ubezpieczyciela z obowiązku świadczenia. Trudno dostrzec związek przyczynowy między kontynuowaniem umowy ubezpieczenia na kolejne lata, a decyzją o samobójstwie. Jest tak zarówno w przypadku indywidualnej umowy ubezpieczenia na życie, jak i tym bardziej – w przypadku umowy ubezpieczenia grupowego na życie, zawieranej na cudzy rachunek. Po upływie kilku lat od przystąpienia przez pracownika do ubezpieczenia oferowanego przez pracodawcę po raz pierwszy, zgon spowodowany samobójstwem trzeba traktować równorzędnie ze zgonem‎z innych przyczyn.

Także w orzecznictwie sądów powszechnych wyraźnie rysuje się tendencja do aksjologicznie zorientowanej wykładni art. 833 k.c. Przy wykładni tego przepisu uwzględniania się łączny czas objęcia pracownika ochroną ubezpieczeniową w ramach tego samego stosunku pracy (por. wyrok SA w Poznaniu z 5 grudnia 2017 r., I ACa 649/17; wyrok SO w Łodzi z 24 kwietnia 2019 r., III Ca 1651/18; wyrok SO w Kielcach z 28 listopada 2016 r., II Ca 1265/16).

Ochronny cel stosunku ubezpieczenia jawi się jako główna okoliczność, którą należy brać pod uwagę przy wykładni umowy ubezpieczenia (por. wyrok SN z 10 stycznia 2014 r., I CSK 155/13), a także przy wykładni art. 833 k.c. Ubezpieczyciel zawierający umowę z pracodawcą powinien liczyć się, nie tylko z korzyściami wynikającymi z „przejęcia” grupy ubezpieczonych pracowników, lecz także ze skutkami objęcia tych pracowników ochroną ubezpieczeniową.

Wyrok SN z dnia 3 listopada 2022 r., II CSKP 82/22

Standard: 66872 (pełna treść orzeczenia)