Potrącenie umowne; potrącenie kompensacyjne wywodzone z zasady swobody umów (art. 353[1] k.c.)

W umowie nie można postanowić, że strona dokona potrącenia, mimo niespełnienia jego ustawowych przesłanek.

Potrącenie ‎umowne – powszechnie akceptowane zarówno w piśmiennictwie, jak orzecznictwie - może nastąpić w przypadkach i na warunkach w zasadzie swobodnie określonych przez strony. Gdyby w odniesieniu do potrącenia umownego obowiązywały wymagania ustawowe dotyczące potrącenia jednostronnego, potrącenie umowne nie miałoby – jak trafnie zauważono – racji bytu w praktyce.

Tylko wymóg wzajemności – ściśle związany z samą istotą potrącenia – jest, ze względu na ten związek, aktualny także w odniesieniu do potrącenia umownego. Odejście od tego wymogu w przypadku potrącenia umownego wymagałoby istnienia – podobnie jak to ma miejsce w odniesieniu do potrącenia jednostronnego w sytuacji unormowanej w art. 513 § 2 k.c. – szczególnej podstawy; co najmniej w postaci trójstronnej czynności prawnej osób zainteresowanych. Ponadto niektóre zakazy potrącenia jednostronnego mogą ze względu na swój cel pozostawać aktualne również w odniesieniu do potrącenia umownego.

Istotą każdego potrącenia umownego jest konsens stron co do wzajemnego umorzenia oznaczonych wierzytelności w określonej chwili; w przypadku wierzytelności przyszłych decyzja stron co do określenia tej chwili jest o tyle tylko ograniczona, o ile chwila ta nie może – z przyczyn oczywistych – poprzedzać samego powstania umarzanych wierzytelności.

Wyróżnia się różne rodzaje potrącenia umownego, w zależności od zakresu przedmiotowego i czasowego zawartej umowy.

Strony mogą w szczególności dokonać umownego potrącenia na potrzeby jednej tylko, konkretnej sytuacji – czyli dokonać tzw. kompensaty jednorazowej. Oddziaływanie takiej kompensaty na przelew wierzytelności nią objętej może przejawiać się w tym, że gdyby taka kompensata poprzedzała zawarcie umowy przelewu, cesjonariusz nie nabyłby wierzytelności, a dłużnik mógłby się na to wobec niego powołać, na podstawie art. 513 § 1 k.c.; a taka kompensata późniejsza od chwili zawarcia umowy przelewu wywierałaby skutek wobec cesjonariusza, gdyby stroną tej kompensaty był cedent objęty ochroną na podstawie art. 512 k.c., albo gdyby stroną tej kompensaty był sam cesjonariusz. O takiej kompensacie w okolicznościach sprawy nie może być jednak oczywiście mowy, a tym samym i o jakimkolwiek jej oddziaływaniu na umowę przelewu objętą sporem stron.

Odnotowuje się też umowy, w których strony zobowiązują się do dokonywania we wzajemnych stosunkach potrącenia oznaczonych wierzytelności na określonych zasadach. Same jednak takie umowy nie są kwalifikowane jako umowy, przez które dochodzi do skutku potrącenie oznaczonych w nich wierzytelności. Z umów tych wynika jedynie roszczenie o zawarcie w ich wykonaniu umów o potrącenie oznaczonych wierzytelności. W razie przelewu wierzytelności, co do której dłużnikowi przysługiwało wobec cedenta roszczenie o zawarcie umowy obejmującej potrącenie przelanej wierzytelności, dłużnik mógłby więc, co najwyżej, podnosić na podstawie art. 513 § 1 k.c. wobec cesjonariusza zarzuty wywodzone z przysługiwania mu tego roszczenia wobec cedenta (kwestię – jakie mogłyby to być zarzuty, można tu pominąć, wobec braku doniosłości tej kwestii w realiach sprawy), nie mógłby natomiast w żadnym wypadku, wobec braku ku temu jakichkolwiek podstaw prawnych, jednostronnie spowodować potrącenie swej wierzytelności z wierzytelnością cesjonariusza, bez spełnienia wymagań potrącenia jednostronnego.

Spotyka się również takie potrącenia umowne stałe, w przypadku których  strony w zawartej umowie wyrażają wolę potrącenia na określonych zasadach przyszłych wzajemnych wierzytelności, dochodzącego do skutku z chwilą ziszczenia się oznaczonych zdarzeń, identyfikujących powstające wierzytelności jako objęte umową. W przypadku przelewu wierzytelności objętej zakresem działania omawianego potrącenia, granicę ochrony dłużnika, polegającą na uwzględnieniu skutków działania tego potrącenia w odniesieniu do cesjonariusza, wyznacza chwila dowiedzenia się dłużnika o przelewie, miarodajna zarówno w świetle art. 513 § 1, jak i art. 512 k.c. Od tej chwili potrącenie oparte na tak ukształtowanej umowie – odnoszące się do wierzytelności dłużnika i cedenta – nie może wywierać skutku wobec cesjonariusza. Sprzeciwia się szerszej w takim przypadku ochronie dłużnika względem cesjonariusza wymóg wzajemności potrącanych wierzytelności i brak w zakresie potrącenia umownego innych podstaw do odstępstwa od tego wymogu niż przepisy art. 513 § 1 i art. 512 k.c.

Wyrok SN z dnia 22 marca 2019 r., I CSK 71/18

Standard: 65928 (pełna treść orzeczenia)

Potrącenie umowne, zwane czasem również potrąceniem kompensacyjnym, jest pozakodeksową umową, zawieraną na ustalonych przez strony warunkach, w granicach określonych w art. 353[1] k.c. Jego dopuszczalność wynika z ogólnej zasady swobody umów a umowa w tym zakresie podlega ocenie z punktu widzenia właściwości stosunku i zasad współżycia społecznego. 

Wyrok SN z dnia 25 lipca 2013 r., II CSK 191/13

Standard: 37958 (pełna treść orzeczenia)