Prawo zaliczenia wartości mienia pozostawionego poza przedwojennymi granicami Polski

Sposób i zakres wyrównania krzywd obywateli państwa polskiego należy do kompetencji ustawodawcy. Nie można zatem akceptować żądania dodatkowego wykraczającego poza granice ustawy szczególnej, opartego na przepisach ogólnych kodeksu cywilnego dotyczącego tego samego przedmiotu, tj. świadczeń należnych z tytułu nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego, objętych przyrzeczeniem strony polskiej w tzw. umowie republikańskiej. 

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 19 grudnia 2002 r., K 33/02 orzekł, że:

- art. 212 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.) w zakresie, w jakim wyłącza możliwość zaliczania wartości mienia pozostawionego w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r. na poczet ceny sprzedaży nieruchomości rolnych stanowiących własność Skarbu Państwa jest niezgodny z zasadą zaufania obywatela do Państwa i stanowionego przez nie prawa, zawartą w art. 2 Konstytucji, a także z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji;

- art. 213 tej ustawy w zakresie, w jakim wyłącza stosowanie jej art. 212 do nieruchomości wchodzących w skład Zasobu Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa; jest niezgodny z zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa zawartą w art. 2 Konstytucji oraz z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji;

- art. 17 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1994 r. Nr 1, poz. 3) jest niezgodny z zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa zawartą w art. 2 Konstytucji oraz z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji,

- art. 31 ust. 4 ustawy z dnia 30 maja 1996 r. o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Wojskowego (Dz. U. Nr 90, poz. 405 ze zm.) jest niezgodny z zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Podobną ocenę wyraził Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku Wielkiej Izby z dnia 22 czerwca 2004 r. w sprawie Broniowski p-ko Polsce (nr skargi 31 443/96), w którym stwierdził naruszenie art. 1 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (ochrona własności) wywodzące się z systemowego problemu związanego z   nieprawidłowym   funkcjonowaniem polskiego ustawodawstwa i praktyki  spowodowanego zaniechaniem ustanowienia skutecznego mechanizmu realizacji „prawa zaliczania” osób uprawnionych do ekwiwalentu za mienie zabużańskie. Trybunał nakazał zapewnienie realizacji tego prawa dla pozostałych uprawnionych do ekwiwalentu za mienie zabużańskie przez stosowne środki prawne oraz praktyki administracyjne.

Próba autonomicznego rozwiązania problemu świadczeń należnych tej grupie społecznej została podjęta w ustawie z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa – wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego (Dz. U. 2004 r., poz. 39). Art. 7 ust. 1 ustawy zakazał stosowania praktyk, stanowiących jedyny skonkretyzowany w rozpoznawanej sprawie przypadek ograniczania prawa do zaliczenia, tj. wyłączenia w razie zbywania mienia publicznego możliwości zaliczenia wartości nieruchomości pozostawionych poza granicami państwa (przez wymaganie świadczenia pieniężnego) oraz w ust. 2 przyjęto waloryzację kwoty odpowiadającej wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego, a także (warunkowo) zwolniono osobę przystępującą do przetargu z obowiązku wniesienia wadium.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 15 grudnia 2004 r. K2/04 stwierdził niezgodność z odpowiednimi przepisami Konstytucji art. 2 ust. 1 pkt 3, ust. 2 i 4, art. 3 ust. 2, art. 5 ust. 2 pkt 2 lit. a oraz art. 16 omawianej ustawy. Uzasadniając wyrok, Trybunał objaśniał charakter przyrzeczonej kompensacji jako świadczenia „pomocowe” o charakterze, w pierwszej kolejności, socjalnym (a nie tylko odszkodowawczym), umożliwiające obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej ponowny start życiowy po utracie mienia pozostawionego poza nowymi granicami państwa polskiego.

Stwierdzenie to ma znaczenie przy ocenie aksjologicznych wątków roszczeń następców dawnych właścicieli mienia pozostawionego poza granicami, opartych na twierdzeniu o delikcie Państwa, ponieważ do chwili obecnej pozostały nie uregulowane straty innych grup społecznych, dotkniętych skutkami wojny i zmiany ustroju (ziemiaństwa, d. właścicieli zakładów przemysłowych i kupców, d. właścicieli gruntów położonych na obszarze m. st. Warszawy, osób wcielanych z przyczyn politycznych lub światopoglądowych do pracy w kopalniach surowców skalnych w tym promieniotwórczych itd.), a także osób, których działania wojenne pozbawiły mienia lub zdrowia, przy czym wiadomo, że bieżące potrzeby budżetu gwarantujące wykonywanie innych konstytucyjnie chronionych praw oraz potrzeby rozwoju cywilizacyjnego kraju nie rokują obecnie znaczących rekompensat.

Możliwości budżetu państwa związanego wymagalnymi roszczeniami ważnie nabytymi uwzględniał również Europejski Trybunał Praw Człowieka w powołanej sprawie Broniowski przeciw Polsce.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku K 2/04 stwierdził, że ochrona praw majątkowych nie oznacza zatem zupełnej niemożliwości ingerencji państwa w ich treść, ich „absolutnej nienaruszalności” (podobnie: wyrok TK z 22 czerwca 1999 r., K 5/99). Ingerencja taka może być uznana za dopuszczalną, a nawet – celową ze względu na publicznoprawną i socjalną naturę prawa zaliczenia. Konieczne jest jednakże zachowanie ram konstytucyjnych, wyznaczających granice dopuszczalnych ograniczeń ochrony prawa majątkowego (wyrok z 12 stycznia 2000 r., P 11/98).

Uznanie niezgodności licznych przepisów ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu (...) wymagało zatem uchwalenia nowej ustawy uwzględniającej również stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, z zachowaniem wszakże praw nabytych pod rządem poprzednich przepisów (własności, użytkowania wieczystego) lub roszczeń o zawarcie takich umów. Kolejnej regulacji uprawnień „Zabużan” dokonano w ustawie z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2005 r., poz. 1418) zrywającej z dotychczasową koncepcją „prawa do zaliczenia” i ustanawiającej „rekompensaty”, które to pojęcie może odpowiadać zarówno wynagrodzeniu jak i odszkodowaniu.

Przyjęta postać rekompensaty, odpowiadającej 20% waloryzowanej wartości nieruchomości pozostawionych poza granicami państwa, jest zróżnicowana i zależy od beneficjenta. Może być zatem realizowana w formach znanych dotychczas jako zaliczenie wartości nieruchomości pozostawionej (art. 13 ust. 1 pkt 1 lit. a-d), albo przewidzianego w tym przepisie świadczenia pieniężnego wypłacanego ze środków utworzonego w tym celu Funduszu Rekompensacyjnego lub w systemie łączącym obie postaci, odnośnie do osób wymienionych w art. 6 ust. 3.

Przewidziana w art. 8 ust. 1 pkt 2 waloryzacja wartości mienia pozostawionego poza granicami w decyzji potwierdzającej prawo do rekompensaty wyrównuje jego wartość i czyni bezprzedmiotowym ustalanie utraty wartości tzw. „prawa do zaliczenia”, która to utrata była uznawana za postać straty uzasadniającej odszkodowanie z powodu deliktu normatywnego w przeszłości. Znaczenie tego aktu dla odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu deliktu normatywnego było przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego w uzasadnieniu wyroku z 2 lutego 2007 r., IV CKN 376/06, wyroku z 22 listopada 2007 r., III CSK 143/07 oraz wyroku I CSK 430/07 z 12 marca 2008 r. Podkreślano w nich, że ustawa kontynuując rozwiązanie oparte na przyznaniu prawa do zaliczenia rozszerzyła zakres ochrony, ustanawiając dodatkowo wybór świadczenia pieniężnego. Sąd Najwyższy stwierdził również, że przewidziane jej przepisami „prawo do rekompensaty”, wyczerpuje roszczenia osób przesiedlonych spoza granicy wschodniej. Jeżeli uprawniony domaga się rekompensaty w formie świadczenia pieniężnego (art. 13 ust. 2 ustawy), także jego sposób ustalenia i wysokość określa ta ustawa, przewidując do potwierdzenia drogę postępowania administracyjnego (art. 5 ust. 3 ustawy).

Wyrok SN z dnia 16 kwietnia 2009 r., I CSK 350/08

Standard: 84318 (pełna treść orzeczenia)

Po wejściu w życie ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o zaliczaniu na poczet ceny sprzedaży albo opłat z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości Skarbu Państwa wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami państwa polskiego (Dz.U. z 2004 r. Nr 6, poz. 39), dopuszczalna jest droga sądowa o ustalenie, że powód bądź jego poprzednicy prawni pozostawili poza obecnymi granicami państwa

Uchwała SN z dnia 5 sierpnia 2004 r., III CZP 39/04

Standard: 55168 (pełna treść orzeczenia)