Pojęcie błędu w rozumieniu art. 1019 k.c.; odpowiednie zastosowanie art. 84 k.c.

Niewątpliwie błędem „co do treści czynności prawnej' jest błąd co do zakresu odpowiedzialności za długi, który może wynikać z mylnego wyobrażenia o stanie majątku spadkowego (stanie zadłużenia, por. postanowienie SN z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11). O istotności tak rozumianego błędu (art. 84 § 2 k.c.) można mówić wtedy, gdy uzasadnione jest przypuszczenie, że gdyby spadkobierca nie działał pod jego wpływem i oceniał sprawę rozsądnie, złożyłby oświadczenie o odrzuceniu spadku albo jego przyjęciu z dobrodziejstwem inwentarza (por. postanowienia SN z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11 i z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12).

Ze względu na to, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie jest składane innej osobie, lecz przed sądem, nie ma doń - i w konsekwencji także do skutków milczenia spadkobiercy - zastosowania reguła określona w art. 84 § 1 zd. 2 k.c. (por. postanowienie SN z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12). 

O prawnie relewantnym błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy w jego ustalaniu, czy też inaczej, gdy "błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy".

Ocena w tym względzie powinna być dokonana na podstawie okoliczności konkretnego przypadku i uwzględniać przeciętny, raczej niezbyt wysoki, stan świadomości prawnej społeczeństwa (por. postanowienie SN z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12). Za wyraz niestaranności uznaje się w szczególności poprzestanie na pozbawionym jakichkolwiek konkretnych podstaw przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego (postanowienia SN z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12 i z dnia 30 listopada 2017 r., IV CSK 28/17) czy też niepodjęcie przez spadkobierców określonych, uzasadnionych w danej sytuacji działań (postanowienie SN z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04).

Z drugiej strony zastrzega się, że powołanie się na błąd jest wyłączone tylko wtedy, gdy pomiędzy niedołożeniem należytej staranności a brakiem rozeznania co do przedmiotu spadku zachodzi związek przyczynowy, tzn. wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji - do uniknięcia błędu (por. postanowienia SN z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09, z dnia 6 lipca 2012 r., V CSK 313/11, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12).

Postanowienie SN z dnia 26 listopada 2019 r., IV CSK 398/18

Standard: 65792 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Zgodnie z art. 1019 § 2 w związku z art. 84 § 1 zdanie pierwsze i § 2 k.c. podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić błąd prawnie doniosły.

W orzecznictwie przyjmuje się, że błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego majątku spadkowego. Podziela się wyrażany w literaturze pogląd, że o błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności spadkobiercy, czy też, mówiąc inaczej, jest on usprawiedliwiony okolicznościami sprawy.

Podkreśla się, że poprzestanie na pozbawionym konkretnych podstaw przypuszczeniu, dotyczącym stanu majątku spadkowego, nie może być uznane za błąd istotny, lecz za lekkomyślność, która nie stanowi podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie przepisów o wadach oświadczenia woli (por. postanowienia SN z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09 i z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11).

Postanowienie SN z dnia 30 listopada 2017 r., IV CSK 28/17

Standard: 22629 (pełna treść orzeczenia)