Etapowość postępowania przewidzianego art. 690 § 1 i 2 k.p.c.

Oświadczenia, o których mowa w art. 1019 § 1 i 2 KC, w celu zachowania terminu mogą zostać odebrane przez sąd do protokołu sądowego po wniesieniu sprawy o uchylenie się od skutków prawnych braku oświadczenia o odrzuceniu spadku, ale jeszcze przed przeprowadzeniem rozprawy w przedmiocie zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczania o odrzuceniu spadku. Na tym etapie sąd działa jako organ właściwy do odebrania oświadczeń przy zachowaniu wymaganej formy (podobnie jak w przypadku odbierania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku - art. 1018 § 3 KC), a nie jako organ orzekający. Skutki prawne złożenia tych oświadczeń powstają w dacie odebrania ich przez sąd do protokołu sądowego lub w dacie poświadczenia przez sąd podpisu spadkodawcy na piśmie zawierającym oświadczenie o uchyleniu się.

Postanowienie SN z dnia 12 kwietnia 2018 r., II CSK 485/17

Standard: 64187 (pełna treść orzeczenia)

W piśmiennictwie prawniczym podkreślono, że kilkuetapowe postępowanie przewidziane art. 690 § 1 i 2 k.p.c. wynika ze złożonego stanu faktycznego. Rozpoczyna go złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo ustawowy skutek równoznaczny z jego złożeniem, wynikający z biernego zachowania się spadkobiercy powodującego upływ terminu przewidzianego w art. 1015 § 1 k.p.c. Pierwsze postępowanie sądowe o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia lub uchylenia skutków biernego zachowania się (upływu terminu do złożenia oświadczenia), wszczynane na wniosek, wymaga jednoczesnego złożenia takiego oświadczenia, a jego brak oznacza bezskuteczność oświadczenia będącą przyczyną oddalenia wniosku.

Drugie postępowanie sądowe o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub uchylenie zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia jest wszczynane z urzędu, ale tylko wówczas, gdy wynikiem zatwierdzenia uchylenia się ma być zmiana kręgu osób, co do których nabycie już stwierdzono. Dla tego postępowania orzeczenie o zatwierdzeniu uchylenia się ma charakter prejudykatu.

Nie ulega zatem wątpliwości ścisły związek postępowania o zatwierdzenie uchylenia się z konstrukcją prawną oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (fikcją prawną jego złożenia w wypadku upływu ustawowego terminu), a tylko pośredni z postępowaniem o stwierdzenie nabycia spadku. Przedmiotowe postępowania mają samodzielny charakter, a dotyczące zatwierdzenia uchylenia się może toczyć się niezależnie od tego, czy postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku było wszczęte albo zakończone, dopuszczalne jest jego prowadzenie nawet po dokonaniu działu spadku.

Zarówno oświadczenia o uchyleniu się jak i następcze w przedmiocie przyjęcia spadku, będące realizacją prawa podmiotowego kształtującego, mają znaczenie materialno-prawne, z tym, że dopiero prawomocne postanowienie sądu o zatwierdzeniu uchylenia się od skutków prawnych ma charakter konstytutywny. Tytuły powołania do spadku mogą wynikać z różnych podstaw (ustawa, testament, podstawienia, przyrosty), z czynności prawnych innych osób (odrzucenie spadku) lub orzeczeń sądu (uznanie za niegodnego dziedziczenia, zatwierdzenie uchyleń) oraz dotyczyć całości lub części spadku. Oświadczenie spadkodawcy mortis causa wymaga oceny ważności lub skuteczności odwołania. Początek biegu terminów czynności wywołujących skutki materialno - prawne jest liczony oddzielnie zarówno co do spadkobiercy, jak i każdego indywidualnego tytułu jego powołania biegnącego od dnia, w którym dowiedział się o nim z właściwego, pewnego źródła (por. uchwała SN z dnia 15 stycznia 1991 r., III CZP 75/90, OSNC 1991, nr 5 - 6, poz. 68, postanowienia SN z dnia 13 grudnia 2012 r., V CSK 18/12, z dnia 25 lutego 2015, IV CSK 304/14, z dnia 15 października 2015 r., II CZ 71/15, z dnia 5 kwietnia 2017 r., II CSK 416/16).

Postępowania o zatwierdzenie mogą toczyć się z wniosków wielu spadkobierców, wielotorowo, każdorazowo zmieniając stan faktyczny i prawny w zakresie kolejności powołania do spadku. Oznacza to, że dla ustalenia porządku dziedziczenia zarówno skuteczność przyjęcia lub odrzucenia spadku jak i zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych złożenia lub niezłożenia oświadczeń w tym przedmiocie musi być zweryfikowana i ostatecznie potwierdzona dopiero w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku (o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku). Dublowanie tych ustaleń i ocen w postępowaniu o zatwierdzenie oraz postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku zagraża tym, że nie będą się one pokrywać i wywołają stan niepewności.

Uchwała SN z dnia 19 października 2017 r., III CZP 48/17

Standard: 35661 (pełna treść orzeczenia)