Wyrok z dnia 1991-01-15 sygn. III CZP 75/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 75/90

Wyrok z dnia 15 stycznia 1991 r. 

Przewodniczący: sędzia SN J. Niejadlik (sprawozdawca).

Sędziowie SN: S. Dąbrowski, J. Gudowski. 

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Urszuli P. działającej w imieniu własnym oraz małoletniego Patryka P. przy uczestnictwie Pawła P., Marioli P., Krzysztofa P. i Jarosława P., Marka J. i Jana W. o stwierdzenie nabycia spadku po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowieniem z dnia 28 września 1990 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Od jakiej daty należy liczyć bieg terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1015 § 1 k.c.) w stosunku do spadkobiercy powołanego w testamencie, jak również spadkobierców ustawowych w przypadku testamentu nieważnego ze względu na brak formy prawem przewidzianej?"

podjął następująca uchwałę:

Sześciomiesięczny termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku z ustawy rozpoczyna się - zarówno dla spadkobiercy ustawowego powołanego w testamencie do spadku, jak i dla pozostałych spadkobierców ustawowych - z dniem, w którym dowiedzieli się oni z właściwego źródła o tym, że testament z uwagi na niezachowanie prawem przepisanej formy jest nieważny (art. 1015 § 1 k.c.).

Uzasadnienie

Spadkobiercami ustawowymi Kazimierza P., zmarłego w dniu 15 sierpnia 1989 r. są: małoletni syn, druga żona oraz czworo pełnoletnich dzieci z pierwszego małżeństwa. Pozostała przy życiu małżonka oraz ich małoletni syn złożyli dnia 2 października 1989 r. wniosek o stwierdzenie nabycia spadku pozostałego po Kazimierzu P. na podstawie dziedziczenia ustawowego. Pod koniec stycznia 1990 r. spadkobiercy ustawowi dowiedzieli się o tym, że spadkodawca powołał w testamencie do całego spadku małoletniego syna z drugiego małżeństwa. W dniu 15 lutego 1990 r. dzieci z pierwszego małżeństwa złożyły w Sądzie Rejonowym oświadczenie na piśmie (ale bez urzędowego poświadczenia ich podpisów), że odmawiają przyjęcia spadku po Kazimierzu P. Sąd ten po otwarciu i ogłoszeniu testamentu, podał na rozprawie w dniu 6 kwietnia 1990 r. do wiadomości wszystkich zainteresowanych, że testament Kazimierza P. jest nieważny (własnoręczny podpis, spisano testament pismem maszynowym). Nie uwzględnił jednak wniosku wnioskodawców o odebranie oświadczeń w przedmiocie przyjęcia spadku od wszystkich spadkobierców ustawowych, w powołaniu się na to, że termin art. 1015 § 1 k.c. upłynął z dniem 15 lutego 1990 r. Postanowieniem z dnia 6 kwietnia 1990 r. zaś stwierdził, że spadek pozostały po Kazimierzu P. nabyli z ustawy - każde z jego dzieci po 3/20 części oraz wdowa w 5/20 częściach. W rewizji wnioskodawcy domagali się uchylenia tego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o dziedziczeniu zgodnie z oświadczeniami w przedmiocie przyjęcia spadku, które powinni złożyć wszyscy spadkobiercy ustawowi Kazimierza P. W toku rozpoznawania sprawy wywołanej wniesieniem tej rewizji powstało dla Sądu Wojewódzkiego zagadnienie prawne, przytoczone w części wstępnej niniejszej uchwały.

Nabycie spadku jest uzależnione od woli spadkobiercy. Spadkobierca bowiem może przyjąć spadek również z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w spisie inwentarza stanu czynnego spadku (art. 1012, 1031 § 2 k.c.), bądź też - ze skutkiem, jak gdyby nie dożył chwili otwarcia spadku (art. 925, 1020 k.c.) - odrzucić spadek. Do przejawienia woli w tym przedmiocie prawodawca jednak zakreślił termin sześciu miesięcy liczony od chwili, w której dany spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania do dziedziczenia (art. 112, 1015 § 1 k.c.). Oświadczenie złożone ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 73 § 2, 1018 § 3 k.c.) w tym terminie przed sądem lub państwowym biurem notarialnym oznacza definitywne - zgodnie z jego wolą - nabycie spadku w chwili jego otwarcia przez danego spadkobiercę. Niezłożenie przed upływem terminu określonego w § 1 art. 1015 k.c. oświadczenia jest zwykle traktowane (art. 1015 § 2 zd. 2, art. 1023 k.c.) jako jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku (art. 1015 § 2 zd. 1 k.c.). Istotne znaczenie więc ma wyjaśnienie, od jakiej chwili rozpoczyna dla danego spadkobiercy swój bieg sześciomiesięczny termin do przyjęcia lub odrzucenia spadku.

Początkiem terminu, o jakim mowa w § 1 art. 1015 k.c., jest dzień, w którym dany spadkobierca dowiedział się o tytule powołania do spadku (art. 926 k.c.). W poszczególnych sytuacjach jednak ta data może się kształtować odmiennie. Dla spadkobiercy ustawowego dzień ten jest zwykle tożsamy z dniem dowiedzenia się przezeń o śmierci spadkobiercy (art. 924, 925 k.c.), gdy już wówczas nie obca mu była znajomość stosunków rodzinnych - na których opiera się powołanie go w określonej kolejności do dziedziczenia z ustawy (art. 931 i nast. k.c.). Jeżeli taki spadkobierca wiedział o istnieniu innych osób, które wyłączają go od dziedziczenia z ustawy, to omawiany termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku rozpocznie się później, to jest od dnia, w którym dowiedział się o uznaniu za niegodnego dziedziczenia spadkobiercy wyłączającego (art. 928 § 1 k.c.), czy też od dnia, w którym osoba mająca silniejsze od niego prawa spadkowe odrzuciła spadek (art. 1020 k.c.).

Silniejsze, od powołanych z ustawy prawa do spadku mają spadkobiercy testamentowi. Stąd, gdy osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych wie, że spadkodawca powołał w testamencie inną osobę (obcą, innego spadkobiercę ustawowego) do całego spadku, to sześciomiesięczny termin do przyjęcia przez niego z ustawy lub odrzucenia spadku rozpoczyna się od dnia, gdy dowiedział się, że spadkobierca testamentowy jest niegodny dziedziczenia albo, że testament - np. ze względu na brak formy określonej w art. 949 k.c. - jest nieważny. W grę tu wchodzi informacja o nieważności testamentu pochodząca z miarodajnego źródła. Wystarcza, żeby o nieważności testamentu, o jakim mowa w art. 949 k.c., został poinformowany - po otwarciu i ogłoszeniu testamentu - przez sąd spadku. Od takiej chwili rozpoczyna się omawiany termin również dla osoby powołanej do spadku w nieważnym testamencie, jeżeli i ona należy do kręgu spadkobierców ustawowych danego spadkodawcy.

Spadkobiercy nie można przymuszać do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Wola złożenia ustnie do protokołu - wyrażona zwłaszcza w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku - oświadczenia w tym przedmiocie powinna jednak być respektowana przez sąd spadku. Negatywne stanowisko sądu nie może tu szkodzić prawom tego spadkobiercy. Termin określony w § 1 art. 1015 k.c. należałoby zatem uznać dla spadkobiercy, który przed jego upływem zwrócił się o to do sądu, za zachowany również wtedy, gdy po upływie tego terminu sąd odebrał od niego do protokołu oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Odmowa przyjęcia oświadczenia w tym przedmiocie podlega kontroli instancyjnej przy okazji rozpoznawania rewizji od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 383 k.p.c.). Nie jest też wyłączone domniemanie, iż odmowa - mimo braku ku temu podstaw - przyjęcia od tego spadkobiercy oświadczenia do protokołu rozprawy w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku mogła wytworzyć również u innych - biorących udział w tej rozprawie - spadkobierców ustawowych błędne przekonanie, że składanie przez nich także w formie prawem przewidzianej na piśmie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku byłoby zbędne albo spóźnione. Złożenie po upływie terminu określonego w § 1 art. 1015 k.c. oświadczenia, o jakim w tym przepisie mowa, nie byłoby zaś wyłączone, gdyby okoliczności sprawy usprawiedliwiały uznanie, że spadkobierca nie złożył we właściwym czasie żadnego oświadczenia pod wpływem błędu co do prawa (art. 690 k.p.c.). Miarodajnym - w takiej sytuacji - byłby tu początek terminu wskazany w przepisach, do których odsyła art. 1019 k.c.

Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne jak w sentencji niniejszej uchwały (art. 391 § 1 k.p.c.).

OSNC 1991r., Nr 5-6, poz.68