Rozstrzygnięcie co do dowodów rzeczowych w razie umorzenia postępowania (art. 323 k.p.k.)

Orzeczenie przepadku na podstawie art. 323 § 3 zd. 2 k.p.k. następuje z innego powodu, niż "tytułem środka zabezpieczającego". Dopuszczalne jest jedynie wówczas, gdy przepis przewiduje orzeczenie przepadku pomimo niewykrycia sprawców. Przepisami, w których jest mowa o przepadku, są w Kodeksie karnym skarbowym art. 29, 30 i 31. Powiada się w nich m.in., że przepadek przedmiotów może objąć narzędzie lub inny przedmiot stanowiący mienie ruchome, które służyło do popełnienia przestępstwa skarbowego, że w niektórych wypadkach (np. określonych w art. 86 § 1 k.k.s.) orzeczenie przepadku takich przedmiotów jest obligatoryjne, że przedmioty stanowiące przedmiot przestępstwa skarbowego podlegają przepadkowi, chociażby nie były własnością sprawcy.

Omawiany przepis art. 323 § 3 in fine k.p.k. nie ma - zdaniem Sądu Najwyższego - ani charakteru wyłącznie normy proceduralnej, ani też jedynie cech normy materialnej. Ma charakter mieszany: procesowo-materialny. Z jednej strony, co wydaje się niewątpliwe, wskazuje tryb, w jakim dochodzi do zrealizowania przepadku (najpierw zapada postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia, a następnie prokurator występuje z wnioskiem do sądu właściwego, o ile zachodzą przesłanki z art. 29, 30 i 31 k.k.s.), z drugiej zaś stwierdza, że ów przepadek ma miejsce, gdy nie udało się ustalić sprawcy.

Przesłanka w postaci "niewykrycia sprawców przestępstwa" nie stanowi uzupełnienia przesłanek wyszczególnionych w art. 43 § 1 k.k.s., gdyż w art. 323 § 3 zd. 1 k.p.k. chodzi o przepadek "tytułem środka zabezpieczającego", lecz jest samodzielnym materialnym elementem warunkującym orzeczenie przepadku, który można określić mianem quasi środka zabezpieczającego.

Innymi słowy, w art. 323 § 3 k.p.k. występują dwie odrębne, choć zbliżone charakterem, instytucje: przepadek tytułem środka zabezpieczającego (zd. 1) i przepadek tytułem quasi środka zabezpieczającego (zd. 2). Oba środki orzekane są w identycznym trybie i w wypadku wystąpienia warunków, o których w odniesieniu do przestępstw skarbowych jest mowa w art. 29-31 k.k.s. Różnica między nimi sprowadza się do tego, że ich materialnoprawne podstawy są odmienne. Przy przepadku tytułem środka zabezpieczającego w grę wchodzi art. 43 § 1 k.k.s. (o ile mamy do czynienia z czynem wyczerpującym znamiona przestępstwa skarbowego), a przy przepadku tytułem quasi środka zabezpieczającego "niewykrycie sprawców przestępstwa". Ta ostatnia przesłanka - co trzeba szczególnie zaakcentować - definiuje określony w art. 323 § 3 in fine środek reakcji karnej, a więc nosi cechy normy materialnoprawnej.

Nie można zgodzić się ze stanowiskiem, według którego niewykrycie sprawców nie należy do przesłanek materialnoprawnych, gdyż jest zdarzeniem procesowym, a nadto w rozdziale X Kodeksu karnego zatytułowanym "Środki zabezpieczające" przesłanka taka również nie jest wskazana. Po pierwsze - orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania karnego, stanowiące podstawę przepadku przewidzianego w art. 323 § 3 zd. 1 k.p.k. (w art. 43 § 1 pkt 3 k.k.s. nie mówi się o istnieniu przesłanek warunkowego umorzenia, ale o tym, że rozwiązanie to "zastosowano", czyli wydano stosowne orzeczenie) również ocenić wypada jako zdarzenie procesowe. Po drugie - argument a rubrica w stosunku do przestępstw skarbowych jest w ogóle bezprzedmiotowy, jako że systematyka Kodeksu karnego skarbowego różni się istotnie od systematyki Kodeksu karnego. Kwestie związane z instytucjami przepadku i środków zabezpieczających uregulowane są w Kodeksie karnym skarbowym w rozdziale 3 zatytułowanym "Przestępstwa skarbowe". Obejmuje on problematykę bardzo szeroką (art. 20-45).

 W świetle przedstawionych rozważań jasne jest, że nie należy do okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy czynu zabronionego (art. 43 § 1 pkt 4 k.k.s.) niewykrycie sprawcy przestępstwa, gdyż ta ostatnia przesłanka stanowi materialnoprawny warunek orzeczenia przepadku tytułem quasi środka zabezpieczającego. Niedopuszczalne jest, aby dwie odrębne (choć podobne) konstrukcje prawne (chodzi o środki i quasi środki zabezpieczające) określały w sposób identyczny swoje podstawy. Na potrzeby niniejszej uchwały nie jest konieczne definiowanie pojęcia "okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy czynu zabronionego". Byłoby to postąpienie najzupełniej zbyteczne.

Zarówno w judykaturze, jak i w doktrynie utrwalił się pogląd, że kwestia dopuszczalności stosowania w konkretnych sprawach środków zabezpieczających, kwestia zasadności ich stosowania oraz kwestia ich "surowości" podlega regule kolizyjnej lex mitior agit (zob. uchwała SN z dnia 19 sierpnia 1993 r., I KZP 20/93). Na uzasadnienie tego stanowiska przytacza się wiele argumentów. Za najdonioślejszy powód merytoryczny uważa się daleko idące podobieństwo, jakie zachodzi pomiędzy środkami zabezpieczającymi a karami, biorąc pod uwagę zakres i intensywność ograniczenia praw i wolności podmiotowych, zwłaszcza że współczesną tendencją prawa karnego jest coraz dalej idące zacieranie się granic pomiędzy tymi dwiema kategoriami reakcji prawnokarnej. W szczególności, regułą intertemporalną lex mitior agit objęte być powinno stosowanie środków zabezpieczających, które mają charakter mieszany. Zalicza się do nich przede wszystkim przepadek przedmiotów, który - w myśl art. 46 Konstytucji - może nastąpić tylko w wypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Ze względu na generalne zasady konstytucyjne, a więc choćby zasadę państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) czy zakaz retroaktywności (art. 42 ust. 1 Konstytucji), należy uznać, że tym bardziej pod ochroną reguł intertemporalnych powinny pozostawać osoby, które nie zostały uznane za sprawców przestępstw, a wobec których stosowane są środki naruszające ich prawa i stanowiące dla nich dolegliwość (nierzadko w znacznym stopniu). Bez wątpienia z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy przepadkowi podlegają przedmioty niebędące własnością sprawcy. Rygorystyczne respektowanie w takich wypadkach wszelkich reguł gwarancyjnych jawi się jako nieodzowna konieczność.

Uchwała SN z dnia 21 maja 2004 r., I KZP 6/04

Standard: 39747 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 323 § 3 k.p.k. wprowadza odmienne zasady od przyjętych w art. 324 w zakresie orzekania przepadku przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego – tworząc tym samym wyjątek od wyjątku.

Uchwała SN z dnia 23 kwietnia 2002 r., I KZP 7/02

Standard: 35303 (pełna treść orzeczenia)