Prawa majątkowe ze stosunku pracy w razie śmierci pracownika (art. 63[1] k.p.)

Przepis art. 63[1] k.p. znajduje zastosowanie do nauczycieli w związku z art. 91c ust. 1 Karty Nauczyciela.

Wyrok SN z dnia 29 października 2014 r., I PK 64/14

Standard: 60635 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z art. 63[1] § 1 k.p. wygaśnięcie umowy o pracę następuje nie z chwilą lecz z dniem śmierci pracownika. Ta odmienność obecnej regulacji Kodeksu pracy w stosunku do poprzednio obowiązujących aktów normujących problematykę zawierania i funkcjonowania umów o pracę, a także w relacji do przepisów prawa cywilnego, nie jest przypadkowa i ma swoje istotne konsekwencje dla bytu stosunku prawnego wykreowanego umową o pracę.

Literalna wykładnia art. 63[1] § 1 k.p. prowadzi zaś do wniosku, że stosunek pracy nie wygasa w chwili śmierci pracownika (czyli w dniu i godzinie określonej w akcie zgonu), lecz dopiero z upływem dnia śmieci, tj. o godzinie 24.00 tegoż dnia. Mimo, że przyjęcie takiej interpretacji przepisu budzi wątpliwości natury logicznej (oznacza bowiem, że stosunek pracy trwa nadal do końca dnia, chociaż jedna z jego stron nie żyje) i systemowej (w myśl art. 8 § 1 k.c. moment śmierci człowieka wyznacza wszak kres jego zdolności prawnej, a sama śmierć pracownika wyklucza osobiste świadczenie pracy, do jakiej jest on zobowiązany w świetle art. 22 § 1 k.p. i oznacza zgodnie z art. 922 § 2 k.c. wygaśnięcie wszelkich praw i obowiązków ściśle związanych z osobą zmarłego), w doktrynie zauważa się, iż ustawodawca świadomie użył w przepisie sformułowania „z dniem śmieci pracownika stosunek pracy wygasa”, przesądzając w ten sposób, że w kwestii zakresu uprawnień pracowniczych uważa się, iż stosunek pracy wygasł z upływem dnia, w którym pracownik zmarł. Oznacza to, że ustawodawca wprowadził w ten sposób swoistą fikcję prawną. Względy funkcjonale przemawiają zaś przeciwko odchodzeniu od rezultatów językowej wykładni przepisu, m.in. z uwagi na konieczność precyzyjnego określenia okresu zatrudnienia pracownika i związanych z tym świadczeń.

O ile obowiązek osobistego świadczenia pracy wyklucza sukcesję stosunku pracy na następców prawnych zmarłego pracownika, o tyle śmierć pracownika, powodując wygaśnięcie umowy o pracę, nie ma wpływu na istnienie i rozmiar nabytych przez pracownika za życia i niezaspokojonych do dnia ustania stosunku pracy praw majątkowych wynikających z tego stosunku. Wprawdzie w świetle art. 922 § 1 i 2 k.c. przedmiotem dziedziczenia mogłyby być wszelkiego rodzaju obowiązki i prawa majątkowe zmarłego pracownika niezwiązane ściśle z jego osobą, jednak stoi temu na przeszkodzie przepis art. 63[1] § 2 k.p., zgodnie z którym prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika, w równych częściach, na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki do uzyskania renty rodzinnej.

Regulacja zawarta w art. 63[1] § 2 k.p. ustanawia niezależny od dziedziczenia porządek następstwa prawnego w zakresie sukcesji praw majątkowych ze stosunku pracy. Stanowi ona unormowanie odrębne w odniesieniu do ogólnych reguł prawa spadkowego.

W treści art. 631 § 2 k.p. ustawodawca jednoznacznie wskazał na konieczność kierowania się przy rozpatrywaniu roszczeń dotyczących praw majątkowych ze stosunku pracy zasadami odmiennymi od regulacji obowiązującej w przepisach prawa spadkowego. Zgodnie z brzmieniem art. 922 § 2 k.c., ze spadku wyłączone są prawa i obowiązki spadkodawcy ściśle związane z jego osobą oraz prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Wynika stąd, iż jeżeli pewne prawa z chwilą śmierci uprawnionego przechodzą z mocy przepisu szczególnego na określone osoby niezależnie od tego, czy należą one do grona spadkobierców (ustawowych lub testamentowych), to przejście to nie jest dziedziczeniem, chociażby nawet krąg tych osób pokrywał się z kręgiem spadkobierców albo dany przepis szczególny odsyłał w tym zakresie do prawa spadkowego. Osoby uprawnione do żądania od pracodawcy realizacji praw majątkowych ze stosunku pracy na podstawie art. 63[1] § 2 k.p. co do zasady będą jednocześnie spadkobiercami zmarłego pracownika.

Przyjęta w przepisie regulacja pozwala osobom najbliższym szybciej zaspokoić roszczenia, bez potrzeby prowadzenia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, również wtedy, gdy odrzucą one spadek z powodu jego nadmiernego zadłużenia. W razie, gdy wskazane w art. 63[1] § 2 k.p. osoby nie będą jednocześnie spadkobiercami zmarłego, realizacja praw majątkowych ze stosunku pracy – w myśl tego przepisu – będzie materialnym wsparciem w trudnym dla nich okresie po stracie żywiciela. Ratio legis tego przepisu polega na ochronie sytuacji majątkowej osób, które do śmierci pracownika były z nim związane finansowo. Celem przepisu jest szybkie zabezpieczenie interesów osób uprawnionych, bez zbędnego formalizmu wynikającego z konieczności przeprowadzenia postępowania spadkowego.

Według reżimu określonego w art. 63[1] § 2 k.p., po śmierci pracownika na jego małżonka i osoby bliskie uprawnione do renty rodzinnej przechodzą jednak tylko te prawa majątkowe ze stosunku pracy, nabyte przez pracownika za życia i niezaspokojone do dnia jego zgonu, które nie mają charakteru osobistego, gdyż te ostatnie z mocy art. 922 § 2 k.c. wygasają z chwilą śmierci osoby, której przysługują.

W nauce prawa zauważa się, że skoro śmierć pracownika nie implikuje sukcesji, przejścia stosunku pracy na członków rodziny zmarłego, osoby te nie staną się podmiotami uprawnień pierwotnych z tego powodu, iż uprawnienia te przysługują wyłącznie pracownikowi, są bowiem stałym elementem treści każdego stosunku zatrudnienia. Stosunki o charakterze osobistym i wynikające z nich prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym, jak również prawa i obowiązki majątkowe ściśle związane z osobą zmarłą wygasają z chwilą jej śmierci. Regulacja art. 63[1] § 2 k.p. stanowi natomiast dla członków rodziny zmarłego pracownika gwarancję prawnej możności domagania się od pracodawcy zrealizowania określonych roszczeń. Istotą uprawnienia wtórnego jest bowiem aktualna możliwość żądania od pracodawcy konkretnego zachowania się, zgodnego z treścią odpowiadającego mu uprawnienia pierwotnego.

Choć ustawodawca w redakcji art. 63[1] § 2 k.p. użył sformułowania „prawa majątkowe”, to przez pojęcie „prawa” należy rozumieć „roszczenia”, czyli uprawnienia wtórne. Podkreśla się również, iż jakkolwiek prawo pracy stanowi samodzielną gałąź polskiego systemu prawnego, to korzysta ono ze wspólnej wszystkim gałęziom prawa podstawy aksjologicznej jego norm. Wielość powiązań i wzajemne oddziaływanie między normami prawnymi różnych gałęzi prawa jednego systemu jest znamienne dla jego wewnętrznej struktury i zachowania jedności. Szczególnie mocne związki między prawem pracy a prawem cywilnym zachodzą w sferze treściowej, co przede wszystkim przejawia się w regulacji art. 300 k.p., odsyłającej w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do odpowiedniego stosowania do stosunku pracy przepisów Kodeksu cywilnego, jeśli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Stąd też użyte w art. 631 § 2 k.p. pojęcie „praw majątkowych” powinno być definiowane w duchu powszechnie akceptowanego w prawie cywilnym znaczenia tego zwrotu.

Na gruncie tej ostatniej gałęzi prawa przyjmuje się zaś, że prawo wynikające ze stosunku prawnego ma majątkowy charakter wtedy, gdy bezpośrednio jest uwarunkowane interesem ekonomicznym podmiotu uprawnionego. Mającemu źródło w stosunku prawnym prawu o charakterze majątkowym odpowiada zaś skorelowany z nim obowiązek prawny o takim samym charakterze. Pracownikowi przysługuje zatem wynikające ze stosunku pracy prawo majątkowe, jeśli pracodawca zobowiązany jest do spełnienia świadczenia mającego dla uprawnionego realną wartość ekonomiczną.

W doktrynie i judykaturze postuluje się szerokie rozumienie pojęcia praw majątkowych „ze stosunku pracy”, wyłączonych ze spadku przez regulację art. 63[1] § 2 k.p., a więc rozumienie zbliżone do wykładni art. 242 § 1 k.p., dotyczącego dochodzenia roszczeń ze stosunku pracy na drodze sądowej, czyli wszelkich roszczeń z tytułu nawiązania, realizacji i rozwiązania tego stosunku. Pojęciem tym obejmuje się zatem wynagrodzenie za pracę sensu largo (wynagrodzenie za pracę wykonaną, składające się z wynagrodzenia zasadniczego i wszelkich dodatków, a także wynagrodzenie za niewykonywanie pracy, jak wynagrodzenie z art. 37 § 1, art. 47, art. 49, art. 57, art. 81, art. 92, art. 172, art. 185 § 2, art. 188, art. 210 § 3, art. 229 § 3, art. 257 k.p. oraz wynagrodzenie należne w przypadkach zwolnień od pracy określonych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikowi zwolnień od pracy – Dz.U. Nr 60, poz. 28), jak również świadczenia o charakterze deputatowym i ekwiwalenty pieniężne za nie (poza świadczeniami ściśle związanymi z osobą pracownika, jak bony żywieniowe), świadczenia kompensacyjne będące formą rekompensaty z tytułu dodatkowych kosztów poniesionych przez pracownika w związku ze świadczeniem pracy (należności z tytułu podróży służbowych, ryczałty za używanie własnego środka lokomocji, własnych narzędzi pracy czy własnej odzieży roboczej), odszkodowania (za przedmioty zniszczone lub utracone w wyniku wypadku przy pracy, z tytułu nierównego traktowania w zatrudnieniu, mobbingu, nieprawidłowego rozwiązania stosunku pracy, niewydania świadectwa pracy) oraz nagrody jubileuszowe i odprawy (emerytalne i rentowe, z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika), jeśli pracownik nabył prawo do tychże świadczeń za życia, a nie zostały one spełnione przez pracodawcę do chwili śmierci uprawnionego. Podstawą owych uprawnień mogą zaś być przepisy wszelkich aktów należących do źródeł prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p., jak również czynności prawne stron kreujące stosunek pracy lub dokonywane w trakcie trwania tegoż stosunku. Nie można bowiem zapominać, że treść stosunku pracy zasadniczo kształtują same strony, przy czym zgodnie z art. 18 § 1 k.p. nie mogą tego czynić w sposób sprzeczny z przepisami prawa pracy na niekorzyść pracownika. 

 Wyrok SN z dnia 10 czerwca 2014 r., III PK 123/13

Standard: 72031 (pełna treść orzeczenia)