Odpowiedzialność SP za zobowiązania zlikwidowanej stationes fisci

W wyroku z 27 czerwca 2000 r. wydanym w sprawie K. 20/99 (OTK ZU Nr 5/2000, poz. 140), Trybunał miał już okazję wypowiedzieć się krytycznie w kwestii przerzucania odpowiedzialności państwa na nowo tworzone podmioty prawa. W uzasadnieniu wyroku Trybunał stwierdził, iż nie ma w naszym systemie prawa przepisów wyrażających "ogólną zasadę, według której nowo powstały samodzielny podmiot prawa (osoba prawna) ponosi odpowiedzialność za zobowiązania zlikwidowanej (przekształconej) jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa w sytuacji, gdy podstawą jego istnienia jest ten sam wyodrębniony organizacyjnie zespół osób i środków majątkowych, który stanowił podstawę istnienia zlikwidowanej (przekształconej) jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa" (s. 732). Trybunał Konstytucyjny zwrócił też uwagę na fakt, iż tzw. zwalniające przejęcie długu przez osobę trzecią jest regulowane w kodeksie cywilnym. Stosownie do jego przepisów, przejęcie długu następuje w wyniku umowy cywilnoprawnej i wymaga zawsze zgody wierzyciela. Skuteczność przejęcia zależy od spełnienia wszystkich przesłanek z art. 519 i n. kc (s. 733). Ewentualna zmiana podmiotu zobowiązanego w przypadku odpowiedzialności deliktowej była przedmiotem zainteresowania Sądu Najwyższego w uchwale z 9 czerwca 1999 r. (III CZP 11/99, OSN z 2000 r., nr 1, poz. 2 z aprobującą glosą P. Dzienis, Przegląd Sądowy z 2001 r., nr 5). W konkretnym stanie faktycznym szkoda została wyrządzona przez pracownika szpitala państwowego, a zatem - funkcjonariusza państwowego. Następnie szpital uzyskał odrębną od Skarbu Państwa podmiotowość prawną. Sąd Najwyższy słusznie zwrócił uwagę, że choć doszło do powstania nowego podmiotu, "dawny podmiot - Skarb Państwa nie ulega jednakże likwidacji; ulega natomiast likwidacji jego jednostka organizacyjna" (uzasadnienie, s. 13). Sąd Najwyższy podkreślił obowiązywanie w naszym prawie zasady, zgodnie z którą Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania innych osób prawnych, a osoby te nie odpowiadają za zobowiązania Skarbu Państwa (art. 40 § 1 kc).

Trybunał Konstytucyjny w obecnym składzie, w pełni akceptując powyższe ustalenia prawne, stwierdza, że - co do zasady - nie jest możliwa i dopuszczalna ustawowa zmiana osoby odpowiedzialnej za szkodę (w miejsce Skarbu Państwa - powiat) bez wcześniejszej zgody poszkodowanego. "Akceptowana w doktrynie zasada, według której następca prawny wstępuje w prawa i obowiązki podmiotu będącego jego poprzednikiem", powołana w piśmie Marszałka Sejmu, odnosi się tylko do sukcesji generalnej, której najlepszym przykładem jest dziedziczenie. Sukcesja ta związana jest z zakończeniem "bytu" prawnego poprzednika. Z taką sytuacją na pewno nie mamy do czynienia w analizowanym przypadku (podkreśla to Sąd Najwyższy w powołanym wyżej orzeczeniu). Skarb Państwa, a zatem podmiot odpowiedzialny za szkodę, nadal istnieje; nowy podmiot - powiat - pojawił się obok niego. Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że na potrzeby takich przypadków prawo cywilne nie przewiduje zwolnienia z zobowiązania podmiotu dotychczas zobowiązanego. Wręcz przeciwnie, jako zasadę należy traktować myśl wyrażoną w art. 40 § 2 kc (przejęcie składnika mienia państwowej osoby prawnej przez Skarb Państwa) i w art. 526 kc (zbycie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego), zgodnie z którą odpowiedzialność obu podmiotów jest solidarna. Na potrzeby odpowiedzialności deliktowej odpowiedzialność solidarną wprowadza art. 441 § 1 kc, stanowiący niewątpliwie gwarancję dla poszkodowanego. W świetle tego przepisu można by, co najwyżej, przyjąć, iż jeśli ustawodawca rzeczywiście obciążył powiat odpowiedzialnością za szkody drogowe, to jest to odpowiedzialność solidarna ze Skarbem Państwa. Nawet gdyby powiat naprawił uszczerbek, jakiego doznał poszkodowany, to - w myśl art. 441 § 3 kc - miałby pełny regres do Skarbu Państwa. Zgodnie z tym ostatnim przepisem, "ten, kto naprawił szkodę, za którą jest odpowiedzialny mimo braku winy, ma roszczenie zwrotne do sprawcy, jeżeli szkoda powstała z winy sprawcy". Ponieważ o winie podmiotu nie istniejącego w chwili wyrządzenia szkody (tj. powiatu) na pewno nie można mówić, zobowiązując powiat do zapłaty odszkodowania należałoby przyznać mu roszczenie zwrotne do Skarbu Państwa, którego funkcjonariusze zawinili powstanie szkody. Trybunał Konstytucyjny wyraża jednak przekonanie, że przejście odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa nie nastąpiło. Ta sprawa została uregulowana w powoływanym już art. 80 ust. 1 ustawy - Przepisy wprowadzające... Przepis ten wyraża całkowicie zgodną z obowiązującym systemem prawa zobowiązań normę, stosownie do której zobowiązania Skarbu Państwa powstałe do 31 grudnia 1998 r. pozostają jego zobowiązaniami, mimo przejęcia przez nowo powstające jednostki samorządu terytorialnego instytucji państwowych (tzw. stationes fisci), z których działalnością wiąże się określone zobowiązanie.

Wyrok TK z dnia 5 czerwca 2001 r., K 18/00, OTK 2001/5/118, Dz.U.2001/64/657

Standard: 3572 (pełna treść orzeczenia)