Wyłączenie sądowej waloryzacji świadczenia przedsiębiorcy pozostającego w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa (art. 358[1] § 4 k.c.)

Świadczenie pieniężne spełnione w następstwie obowiązku zwrotu wzajemnych świadczeń z nieważnej umowy wzajemnej nie jest świadczeniem związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 358[1] § 4 k.c.

Wyrok SN z dnia 23 sierpnia 2012 r., II CSK 31/12

Standard: 68934 (pełna treść orzeczenia)

Wykładnia normy art. 358[1] § 4 k.c. wymaga uwzględnienia dwóch przesłanek, których łączne wystąpienie skutkuje zastosowaniem tego przepisu, a więc aktualizacją zakazu żądania sądowej waloryzacji. Po pierwsze, strona żądająca zmiany wysokości świadczenia musi być podmiotem prowadzącym przedsiębiorstwo (kryterium podmiotowe), a po wtóre, świadczenie pieniężne musi pozostawać w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa, rozumianego szerzej aniżeli tylko prowadzenie działalności gospodarczej (kryterium przedmiotowe).

Po pierwotnych wahaniach w orzecznictwie trafnie utrwaliło się szersze rozumienie pojęcia „świadczenia pozostającego w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa”, za które uznano także świadczenia pieniężne należne przedsiębiorcy z tytułu finansowania inwestycji jako bazy lokalowej do prowadzenia podstawowej dla tego podmiotu działalności handlowej lub usługowej (wyroki SN z dnia 27 stycznia 1995 r., I CRN 179/74 i z dnia 7 stycznia 1997 r., I CKN 33/96, oraz uz. wyroku SN z dnia 30 stycznia 2007 r., IV CSK 360/06).

Trafność tej wykładni uzasadnia zawodowy status prowadzących przedsiębiorstwa pozwalający na profesjonalne, należyte zabezpieczenia własnych interesów bez potrzeby późniejszego sięgania do instrumentu sądowej waloryzacji, będącego przecież wyjątkiem od zasady nominalizmu. Wystarczalność istnienia więc nawet jakiegokolwiek związku świadczenia pieniężnego z prowadzeniem przedsiębiorstwa dla zastosowania art. 358[1] § 4 k.c. przyjęto jednak w powołanych orzeczeniach w odniesieniu do świadczeń pieniężnych służących do realizacji określonych działań gospodarczych. Nie sposób jednak wykluczyć wystąpienia takich stanów faktycznych, w których w stosunkach prawnych z udziałem strony prowadzącej przedsiębiorstwo spełnienie należnego jej świadczenia pieniężnego nie pozostaje w jakimkolwiek związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa, co wyłącza dopuszczalność stosowania art. 358[1] § 4 k.c., a w konsekwencji pozwala skorzystać z instrumentu waloryzacji sądowej. Sam status podmiotu występującego z żądaniem waloryzacji sądowej nie jest przecież dostateczną, wystarczającą przesłanką aktualizacji zakazu wynikającego z ostatnio powołanego przepisu. Zwracanego świadczenia pieniężnego, będącego konsekwencją ustawowego obowiązku zwrotu wzajemnych świadczeń uprzednio spełnionych na mocy wzajemnej umowy z udziałem prowadzącego przedsiębiorstwo, której nieważność następnie stwierdzono, nie można uznać za świadczenie pozostające nawet w jakimkolwiek związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. Takie świadczenie pozostaje bowiem w związku ze stwierdzeniem nieważności umowy, a nie w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, ponieważ obowiązek jego spełnienia jest wynikającym z ustawy bezpośrednim następstwem zastosowania cywilnoprawnej sankcji nieważności. Ta z kolei jest konsekwencją stwierdzenia przez Sąd określonej wadliwości każdej umowy, a więc bez względu na właściwości czy status podmiotowy stron tej czynności prawnej, jak również bez względu na jej przedmiot i cel.

Nieważność umowy i jej konsekwencje w postaci obowiązku zwrotu świadczeń wzajemnych, obejmujących często także i świadczenia pieniężne, m.in. przy umowach sprzedaży, są prostą konsekwencją woli ustawodawcy (art. 496 k.c. w zw. z art. 497 k.c.). i nie stanowią specyfiki profesjonalnego obrotu gospodarczego z udziałem podmiotów prowadzących przedsiębiorstwo, ponieważ w tym samym zakresie i według tych samych zasad występują one w konwencjonalnym obrocie cywilnoprawnym (powszechnym) bez udziału prowadzących przedsiębiorstwa. Związku świadczenia pieniężnego z prowadzeniem przedsiębiorstwa nie można więc wówczas oceniać przez pryzmat przedmiotu umowy, ponieważ spełnienie tego oświadczenia nie następuje w wykonaniu ważnej umowy, ale w następstwie jej nieważności i konsekwencji ustawowych zastosowania tej sankcji cywilnoprawnej.

Wyrok SN z dnia 30 września 2009 r., V CSK 33/09

Standard: 68935 (pełna treść orzeczenia)

Dyspozycją art. 358[1] § 4 k.c. są objęte także świadczenia pieniężne, należne podmiotowi gospodarczemu, prowadzącemu przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55[1] k.c., z tytułu finansowania inwestycji jako bazy lokalowej do prowadzenia podstawowej dla tego podmiotu działalności handlowej lub usługowej.

Zwrot "strona prowadząca przedsiębiorstwo" niewątpliwie oznacza podmiot gospodarczy prowadzący przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55[1] k.c.;

Pojęcie "świadczenie", użyte w art. 358[1] § 4 k.c., niewątpliwie odnosi się tylko do świadczenia pieniężnego, i to od chwili jego powstania (świadczenie pierwotnie pieniężne); tylko takie świadczenie objęte jest normą art. 358[1] k.c.;

Brak podstaw, aby z treści art. 358[1] § 4 k.c. wyprowadzić rozróżnienie na świadczenia pieniężne pozostające w bezpośrednim lub pośrednim związku "z prowadzeniem przedsiębiorstwa", w tym zakresie jakikolwiek związek z prowadzeniem przedsiębiorstwa przesądza o zastosowaniu art. 358[1] § 4 k.c.;

Sformułowanie "(...) jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa" oznacza, że spod klauzuli art. 358[1] § 4 k.c. należy wyłączyć świadczenia nie pozostające w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, co wskazuje, iż takie świadczenia pieniężne mogą istnieć i należy je wyłączyć spod działania art. 358[1] § 4 k.c.;

Związek świadczenia z prowadzeniem przedsiębiorstwa oznacza związek z prowadzeniem przedsiębiorstwa w rozumieniu przedmiotowym.

W art. 358[1] § 4 k.c. chodzi o świadczenia należne stronie prowadzącej przedsiębiorstwo, czyli wierzytelności. Można i należy zatem - na tle art. 358[1] § 4 k.c. - mówić o wierzytelnościach związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, przy czym - w kontekście art. 55[1] k.c. - wierzytelności te "przeznaczone są do realizacji określonych działań gospodarczych". 

Jest niewątpliwe, że art. 358[1] § 4 k.c. obejmuje świadczenia pieniężne, których źródłem są czynności prawne (przede wszystkim umowy), będące przejawem działalności gospodarczej. Wszakże nie uzasadnia to jeszcze wniosku, aby świadczenia pieniężne wynikające z innych czynności (przede wszystkim umów), nie spełniających wszystkich wymienionych cech działalności gospodarczej, nie były objęte hipotezą ust. 358[1] § 4 k.c. 

Wyrok SN z dnia 7 stycznia 1997 r., I CKN 33/96

Standard: 56015 (pełna treść orzeczenia)