Ustalenie treści pisma stwierdzającego treść zaginionego lub zniszczonego testamentu ustnego w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku

W sprawie o stwierdzenie nabycia spadku dopuszczalne jest ustalenie treści pisma stwierdzającego treść zaginionego lub zniszczonego testamentu ustnego (art. 952 §2 k.c.) także po upływie terminów określonych w art. 952 § 2 i 3 k.c.

Paragraf 1 art. 952 k.c. określa dwa warunki ważności testamentu ustnego, którymi są:

1. ustne oświadczenie ostatniej woli i
2. jednoczesna obecność co najmniej trzech świadków;

Natomiast § 2 i 3 art. 952 k.c. określają oddzielnie warunki skuteczności tego testamentu. Ważny pod względem formy testament ustny staje się testamentem skutecznym prawnie dopiero wówczas, gdy dojdzie do stwierdzenia jego treści w jeden ze sposobów przewidzianych w § 2 i 3 art. 952 k.c. Istotny dla prowadzonych rozważań jest sposób określony w paragrafie drugim, który to sposób, pomijając szczegóły, polega na spisaniu treści testamentu ustnego przed upływem roku od jego złożenia.

Od chwili, gdy ważny testament ustny zostanie stwierdzony zgodnie z wymaganiami określonymi w art. 952 §2 k.c., testament ten uzyskuje taką skuteczność, jak testament własnoręczny. Od tej chwili każdy z nich może być podstawą dziedziczenia i ma do spełnienia taką samą funkcję, tj. urzeczywistnienie ostatniej woli testatora. Do obu tych testamentów mają zastosowanie te same przepisy proceduralne dotyczące ich otwarcia i ogłoszenia (art. 654 w zw. z art. 646 §1 k.p.c.).

Zaginięciu pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego poświęcone było postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1975 r. III CRN 450/74, w którym Sąd ten stwierdził, że "jeżeli treść testamentu ustnego została spisana w sposób i w terminie określonym w art. 952 § 2 k.c., to stwierdzenie tych okoliczności może nastąpić w postępowaniu sądowym w każdym czasie i przy pomocy wszelkich środków dowodowych". Stanowisko przeciwstawne zajął natomiast Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 listopada 1991 r. III CZP 113/91).

W ostatniej z wyżej wymienionych uchwał Sąd Najwyższy stwierdził, że ze sporządzeniem testamentu ustnego wiążą się dwa problemy dowodowe. Pierwszy to udowodnienie faktu sporządzenia testamentu i wszelkich przesłanek jego ważności, w tym także przesłanek dotyczących formy. Drugi to dowodzenie treści testamentu ustnego.

Sąd Najwyższy przyjął, że jeśli chodzi o okoliczności związane z pierwszym problemem, to nie są one objęte przepisami szczegółowymi, a zatem mogą być dowodzone wszelkimi środkami dowodowymi. Natomiast dowodzenie treści testamentu ustnego zostało rozwiązane w przepisach szczegółowych, tj. w art. 952 § 2 i 3 k.c. oraz w art. 661 i nast. k.p.c., co powinno oznaczać, że treść testamentu ustnego nie może być stwierdzona w inny sposób niż określony w tych przepisach.

Przedstawiona wyżej argumentacja jest całkowicie zasadna w odniesieniu do stwierdzenia treści testamentu ustnego, gdy takie stwierdzenie jeszcze nie nastąpiło. Nie jest natomiast wystarczająca w wypadku, gdy doszło do stwierdzenia treści testamentu ustnego z zachowaniem wymagań przewidzianych w art. 952 §2 k.c., a następnie pismo, o którym mowa w tym przepisie, uległo zagubieniu lub zniszczeniu, upłynęły zaś terminy wskazane w § 2 i 3 art. 952 k.c., w ramach których mogłoby ewentualnie dojść do powtórnego spisania złożonego oświadczenia ostatniej woli albo stwierdzenia jej przez świadków przed sądem.

Skuteczność prawna testamentu ustnego wiązana jest zgodnie w orzecznictwie i w nauce prawa z chwilą stwierdzenia treści złożonego testamentu w jeden ze sposobów przewidzianych w art. 952 § 2 i 3 k.c. Testament, który stał się z tą chwilą prawnie skuteczny, nie może być tej skuteczności pozbawiony przez okoliczności przypadkowe, takie jak zagubienie lub zniszczenie pisma, o którym mowa w art. 952 § 2 k.c. Przepis ten dotyczy wyłącznie pierwotnego stwierdzenia treści testamentu ustnego, a nie wtórnego ustalenia tej treści w związku z wystąpieniem przypadkowych okoliczności. Omawiany przepis prawa dotyczy formy testamentu, toteż jego wykładnia powinna być ścisła, jednakże powinna się trzymać granic, jakie są dla działania tego przepisu zakreślone. Należy poza tym uznać za trafny pogląd tych komentatorów prawa, którzy twierdzą, że w przypadkach wątpliwych, dotyczących formy, należy stosować umiar i unikać rozstrzygnięć krańcowych. Do tego zaś doszłoby niewątpliwie, gdyby dopuściło się do przyjęcia, że przypadkowe zagubienie lub zniszczenie pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego może zniweczyć szanse dziedziczenia na podstawie tego testamentu.

Uchwała SN z dnia 13 listopada 1992 r., III CZP 120/92

Standard: 33185 (pełna treść orzeczenia)