Pieniądze (lub inne rzeczy zamienne) jako przedmiot czynności dłużnika pauliańskiego

W przypadkach, w których przedmiotem czynności dłużnika są pieniądze lub inne rzeczy zamienne, wyrok wydany na skutek uwzględnienia skargi pauliańskiej uprawnia wierzyciela do prowadzenia egzekucji z całego majątku osoby trzeciej.

Nie powstają trudności w skorzystaniu z uprawnienia, jakie daje art. 532 k.c., w razie rozporządzenia przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli nieruchomością lub inną zindywidualizowaną rzeczą. Trudności w skorzystaniu z tego uprawnienia wyłaniają się natomiast wtedy, gdy przedmiotem czynności dłużnika są pieniądze (lub inne rzeczy zamienne). Takie przedmioty ulegają na ogół zmieszaniu z innymi tego samego rodzaju składnikami majątku osoby trzeciej. Wskutek tego w chwili podjęcia egzekucji przez pokrzywdzonego wierzyciela nie ma możliwości ustalenia, które z nich były przedmiotem kwestionowanej czynności dłużnika. Tym samym nie jest wówczas możliwe przewidziane w art. 532 k.c. dochodzenie w drodze egzekucji zaspokojenia z oznaczonych przedmiotów, które w następstwie czynności dłużnika wyszły z jego majątku albo do niego nie weszły.

Jednakże trudności w stosowaniu art. 532 k.c. w przypadkach, w których przedmiotem czynności dłużnika są pieniądze lub inne rzeczy zamienne, nie uzasadniają formułowanego przez pozwanego wniosku o niedopuszczalności wystąpienia w tych przypadkach z akcją pauliańską.

Założenia leżące u podstaw przepisów o akcji pauliańskiej są w pełni aktualne także we wszystkich tych przypadkach, w których w wyniku rozporządzenia przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli pieniędzmi lub innymi rzeczami zamiennymi dochodzi do ich zmieszania z takimi samymi składnikami majątku osoby trzeciej. Byłoby całkowicie niezrozumiałe w świetle tych założeń, dlaczego ochrona udzielana wierzycielowi w drodze akcji pauliańskiej obejmowałaby np. dokonaną przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli darowiznę, ze skutkiem rozporządzającym, obrazu o określonej wartości, a nie obejmowałaby dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli darowizny, ze skutkiem rozporządzającym, pieniędzy w ilości odpowiadającej tej wartości - tylko dlatego, że jej przedmiotu nie można już zidentyfikować w majątku osoby trzeciej. 

Wspomniane trudności w stosowaniu art. 532 k.c. w przypadkach, w których przedmiotem czynności dłużnika są pieniądze lub inne rzeczy zamienne, powinny więc skłaniać nie do wnioskowania o niedopuszczalności akcji pauliańskiej w tych przypadkach, lecz do dostosowania skutków uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem wierzyciela do specyfiki tych przypadków. 

Należy przyjąć, że w tych przypadkach wierzyciel jest uprawniony do prowadzenia w następstwie wyroku pauliańskiego egzekucji z całego majątku osoby trzeciej. Jak wiadomo, powód w pozwie wniósł o nakazanie pozwanemu, aby zezwolił na przeprowadzenie egzekucji wierzytelności powoda wobec dłużnika z całego swego majątku, żądanie to jednak - prawomocnie oddalone - było zbędne, ponieważ w wyroku pauliańskim nie ma potrzeby wyrażania obowiązku osoby trzeciej znoszenia egzekucji wierzytelności powoda wobec dłużnika; obowiązek ten powstaje z mocy samego prawa z chwilą uprawomocnienia wyroku pauliańskiego (zob. np. postanowienie SN z dnia 4 grudnia 1997 r., I CZ 176/97).

Poza tym w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia, która uzyskała przysporzenie wskutek tej czynności, jest, jak się przyjmuje zarówno w piśmiennictwie, jak i orzecznictwie, biernie legitymowana nawet wtedy, gdy - tak jak pozwany - rozporządziła przedmiotem przysporzenia na rzecz innej osoby, a nie zachodzą przesłanki do bezpośredniego pozwania tej innej osoby zgodnie z art. 531 § 2 k.c. Uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia się w drodze egzekucji z przedmiotów majątkowych, które w następstwie czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły, nie jest bowiem jedynym skutkiem uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną, doniosłym w relacji wierzyciel - osoba trzecia (por. uchwała SN z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10).

Wyrok wydany w wyniku uwzględnienia powództwa opartego na art. 527 § 1 k.c. ma charakter konstytutywny. Z chwilą jego uprawomocnienia się zaskarżona przez wierzyciela czynność prawna dłużnika z osobą trzecią staje się bezskuteczna względem wierzyciela. Skutek ten następuje z mocą wsteczną. Po uprawomocnieniu się wyroku pauliańskiego zaskarżoną czynność prawną dłużnika z osobą trzecią należy zatem uważać za bezskuteczną względem wierzyciela już od chwili jej dokonania. Wsteczny w tym zakresie skutek wyroku pauliańskiego jest przejawem ogólnej zasady, że konsekwencje uchybień zaistniałych przy podejmowaniu aktu prawnego zostają odniesione w razie późniejszego jego podważenia z powodu tych uchybień (wzruszenia, unieważnienia, zaczepienia, ubezskutecznienia) do chwili jego podjęcia (zob. np. art. 84 i 87 k.c., a także wyroki SN z dnia 13 lutego 2003 r., II CK 438/02, i 9 października 2003 r., I CK 150/02). 

Jakkolwiek możliwość prowadzenia przez wierzyciela przewidzianej w art. 532 k.c. rozszerzonej egzekucji powstaje dopiero po uprawomocnieniu się wyroku pauliańskiego, to jednak ze względu na wsteczną moc ubezskutecznienia zaskarżonej czynności prawnej wierzyciel powinien się móc zaspokoić z jej przedmiotu w granicach korzyści uzyskanej przez osobę trzecią od dłużnika. Już więc od chwili dokonania przez dłużnika czynności prawnej uznanej za bezskuteczną względem wierzyciela przeznaczeniem korzyści majątkowej uzyskanej przez osobę trzecią od dłużnika jest jej użycie w celu zaspokojenia wierzyciela. Tytuł prawny nabycia korzyści przez osobę trzecią jest więc od samego początku bezskuteczny względem wierzyciela.

Wyrok z dnia 25 października 2012 r., I CSK 139/12

Standard: 32694 (pełna treść orzeczenia)