Bierna legitymacja procesowa przy powództwie ze skargi pauliańskiej (art. 531 § 1 k.c.)

W przypadku, w którym wierzyciel pauliański realizuje uprawnienie wynikające z art. 532 k.c., głównym adresatem przymusu egzekucyjnego jest osoba trzecia, nie zaś dłużnik, którego niewypłacalność jest warunkiem powodzenia skargi pauliańskiej (art. 527 § 2 k.c.). W związku z tym, kierując się założeniem, że wyrok uwzględniający powództwo pauliańskie oddziałuje przede wszystkim na sferę prawną osoby trzeciej, ustawodawca przyznał w tym przypadku, odmiennie aniżeli na tle art. 59 k.c., legitymację bierną w procesie wyłącznie osobie trzeciej, nie zaś obu stronom czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela (por. np. wyrok SN z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/69).

Uchwała SN z dnia 16 czerwca 2021 r., III CZP 60/19

Standard: 53977 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z art. 531 § 1 k.c., uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Biernie legitymowana w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli jest więc osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową na podstawie tej czynności - i tylko ta osoba. Inaczej zatem niż w przypadku sprawy o uznanie za bezskuteczną umowy na podstawie art. 59 k.c., biernie legitymowana w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli nie jest jednocześnie też druga strona zaskarżonej czynności, którą tu jest dłużnik skarżącego wierzyciela (por. wyrok SN z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/69). 

Przyznanie w art. 531 § 1 k.c. biernej legitymacji procesowej samej tylko osobie trzeciej stanowi wyjątek od zasady, że w charakterze stron procesu w sprawie o ukształtowanie powinny uczestniczyć wszystkie osoby, których sytuacja prawna ma być ukształtowana przez wyrok sądu - uzasadniony tym, że wyrok pauliański ze względu na jego skutek przewidziany w art. 532 k.c. dotyka w głównej mierze sfery prawnej osoby trzeciej uzyskującej korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Według zaś art. 531 § 2 k.c., w wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo, jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Przepis ten rozszerza w porównaniu z art. 527 § 1 k.c. krąg czynności prawnych, których ubezskutecznienia, ze skutkiem przewidzianym w art. 532 k.c., może domagać się wierzyciel w razie ziszczenia się określonych przesłanek.

Na podstawie tego przepisu wierzyciel może domagać się uznania za bezskuteczną względem niego także czynności prawnej, którą osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od dłużnika korzyścią na rzecz kolejnej osoby. Biernie legitymowany w takiej sprawie zgodnie z tym przepisem jest następca prawny osoby trzeciej - i tylko on (por. wyrok SN z dnia 19 grudnia 2006 r., V CSK 330/06). Motyw takiego ujęcia biernej legitymacji procesowej w art. 531 § 2 k.c. jest zbieżny z motywem podobnego ujęcia biernej legitymacji procesowej w art. 531 § 1 k.c.

Artykuł 531 k.c. gwarantuje udział po stronie pozwanej w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika, wskutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, tej właśnie osobie trzeciej, jako podmiotowi, którego przede wszystkim dotyczą skutki wyroku pauliańskiego - w szczególności skutek w postaci możliwości prowadzenia przez wierzyciela egzekucji przeciwko dłużnikowi z nabytej przez osobę trzecią korzyści (art. 532 k.c.).

Przypadki rozporządzenia w toku procesu pauliańskiego przez osobę trzecią lub kolejnego nabywcę korzyścią stanowiącą przedmiot czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli nie są, mimo wyrażanego niekiedy odmiennego poglądu, objęte hipotezą normy art. 192 pkt 3 k.p.c. Nie jest to bowiem zbycie rzeczy lub prawa objętego sporem w rozumieniu art. 192 pkt 3 k.p.c. Do rozporządzenia wspomnianą korzyścią ma zastosowanie art. 531 k.c., według którego zachowanie biernej legitymacji procesowej przez osobę trzecią lub jej następcę prawnego nie zależy - jak wiadomo - od zachowania uzyskanej korzyści. Możliwość wystąpienia z akcją pauliańską przeciwko kolejnemu następcy prawnemu jest przy tym uzależniona w art. 531 § 2 k.c. od przesłanek dotyczących osoby nabywcy.

Stosowanie art. 192 pkt 3 k.p.c. w każdym przypadku rozporządzenia w toku procesu pauliańskiego przez osobę trzecią lub kolejnego nabywcę korzyścią, stanowiącą przedmiot czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, nie dałoby się zatem pogodzić z art. 531 § 2 k.c. w zakresie, w jakim przepis ten wprowadza to uzależnienie.

Wyrok SN z dnia 11 grudnia 2013 r., IV CSK 222/13

Standard: 32693 (pełna treść orzeczenia)