Ograniczenie odpowiedzialność za dług spadkowe w razie prostego przyjęcia spadku (art. 1031 § 1 i art. 5 k.c.)

Odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe ma charakter pochodny. Stwierdzenie to, nie kwestionowane w doktrynie ani w orzecznictwie, oznacza m.in., że przy określaniu odpowiedzialności spadkobiercy nie można pominąć wszystkich okoliczności, które decydowały lub decydowałyby o określeniu odpowiedzialności spadkodawcy za zobowiązania, jakie stały się długiem spadkowym.

Zasada ta w zastosowaniu do długu spadkowego będącego długiem ze stosunku pracy zobowiązuje do uwzględnienia w odniesieniu do spadkobiercy wszystkich okoliczności, jakie były wzięte pod uwagę w stosunku do spadkodawcy przy określaniu wysokości jego zobowiązania, które stało się długiem spadkowym.

W grę będą wchodziły na przykład takie okoliczności, jak przyczynienie się poszkodowanego (w tym wypadku zakładu pracy) do powstania lub zwiększenia szkody (art. 362 k.c.), niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania w następstwie okoliczności, za które dłużnik (w tym wypadku pracownik) nie odpowiada (art. 471 k.c.), czy też ograniczenie odpowiedzialności za szkody wyrządzone nieumyślnie przez pracownika w procesie pracy (zasada prawa pracy - art. XII § 3 przep. wprow. k.c. - uchwała (7) Izby Pracy i Ubezp. Społ. SN z dnia 15.V.1965 r. III PO 40/64).

Odpowiedzialność taka w szczególnie wyjątkowych wypadkach podlega ograniczeniu lub nawet wyłączeniu, jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Przesłanką pozytywną jest niewątpliwie szczególna wyjątkowość sytuacji dotyczącej spadkobiercy, natomiast do przesłanek negatywnych, tj. wyłączających stosowanie art. 5 k.c., zaliczyć należy możliwość wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności środkami przewidzianymi przez prawo albo naganność postępowania spadkobiercy, kolidującą z zasadami współżycia społecznego.

Przejście obowiązków majątkowych zmarłego z chwilą jego śmierci na spadkobierców ma tylko to znaczenie, że wierzycielowi przysługuje względem spadkobiercy dłużnika takie samo uprawnienie, jakie przysługiwało mu względem dłużnika. Stwierdzenie to, będące podkreśleniem zasady, że odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe ma charakter pochodny, nie wyłącza jednak - w szczególnie wyjątkowej sytuacji - oceny z punktu widzenia zasad przewidzianych w art. 5 k.c. użytku, jaki wierzyciel czyni z przysługującego mu uprawnienia.

Przepis art. 5 k.c. nie podważa zasady, że odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe ma charakter pochodny, nie dotyczy on bowiem samego istnienia prawa, lecz jego realizacji.

odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe jest instytucją prawną ustanowioną w interesie wierzycieli spadkowych. W związku z tą ochronną funkcją odpowiedzialności spadkobierców można przyjąć jako orientacyjną regułę, że ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy powinno być limitowane wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Tylko bowiem w określonej, niezwykle wyjątkowej sytuacji pozycja spadkobiercy, który przyjął spadek wprost, mogłaby być w zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe lepsza niż pozycja spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, np. jeżeli spadkobierca przyczynił się własną zapobiegliwością do powstania masy majątkowej, decydującej w sposób istotny o wartości stanu czynnego spadku.

Omawiana ocena powinna być dokonana według stanu istniejącego w chwili czynienia użytku z prawa oraz w odniesieniu do osoby aktualnie zobowiązanej. Skoro więc użytek czyniony jest względem spadkobierców, należy go rozpatrywać w świetle całokształtu okoliczności wiążących się przede wszystkim z osobą spadkobiercy.

Uchwała SN z dnia 22 września 1972 r., III PZP 12/72

Standard: 30460 (pełna treść orzeczenia)