Ujawnienie szkody i dowiedzenie się o osobie zobowiązanej do jej naprawienia; początek biegu przedawnienia

O dowiedzeniu się o szkodzie” można mówić wtedy, gdy poszkodowany „zdaje sobie sprawę z ujemnych następstw zdarzenia wskazujących na fakt powstania szkody”, „ma świadomość doznanej szkody”. Ustalenie wiedzy poszkodowanego o szkodzie jest równoznaczne z przypisaniem mu świadomości wystąpienia szkody, na podstawie obiektywnie sprawdzalnych okolicznościach (postanowienia SN: z 23 listopada 2022 r., I CSK 1225/22; z 24 stycznia 2024 r., I PSK 55/23).

Uzyskanie wiedzy o tym, że poszkodowany „dowiedział się” o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia stanowi fakt w rozumieniu art. 6 k.c., jednak w każdym wypadku za możliwe trzeba uznać stwierdzenie, czy i kiedy dany podmiot powziął wiedzę o pewnych okolicznościach.

Trudności dowodowe, które mogą wiązać się z ustaleniem faktów („psychologicznych”), same w sobie nie uzasadniają odejścia od wyników wykładni językowej i uznania, że w istocie wykazanie faktu dowiedzenia się o danej okoliczności następuje już w razie stwierdzenia powinności uzyskania wiedzy (por. wyroki SN: z 15 czerwca 2022 r., II CSKP 505/22; z 4 kwietnia 2024 r., I PSKP 51/23).

Postanowienie SN z dnia 15 stycznia 2025 r., III PSK 28/24

Standard: 86111 (pełna treść orzeczenia)

"O dowiedzeniu się o szkodzie" można mówić wtedy, gdy poszkodowany "zdaje sobie sprawę z ujemnych następstw zdarzenia wskazujących na fakt powstania szkody"; inaczej rzecz ujmując, gdy ma "świadomość doznanej szkody". 

Ustalenie wiedzy poszkodowanego o szkodzie jest równoznaczne z przypisaniem mu świadomości wystąpienia szkody, opartym na obiektywnie sprawdzalnych okolicznościach (postanowienie SN z 24 stycznia 2024 r., sygn. akt I PSK 55/23). 

Uzyskanie wiedzy o tym, że poszkodowany "dowiedział się" o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia stanowi fakt w rozumieniu art. 6 k.c. Jest to fakt o charakterze psychologicznym, jednak in abstracto w każdym wypadku za możliwe trzeba uznać stwierdzenie, czy i kiedy dany podmiot powziął wiedzę o pewnych okolicznościach. Trudności dowodowe, które mogą wiązać się z ustaleniem faktów psychologicznych, same w sobie nie uzasadniają odejścia od wyników wykładni językowej i uznania, że w istocie wykazanie faktu dowiedzenia się o danej okoliczności następuje już w razie stwierdzenia powinności uzyskania wiedzy (wyrok SN z 15 czerwca 2022 r., II CSKP 505/22). 

Zdarzenie (względnie zdarzenia) szkodzące mogą wywołać u pokrzywdzonego szereg kolejnych skutków w postaci szkód niemajątkowych następujących w ramach łańcucha przyczynowego (związku adekwatnego kolejnych przyczyn i skutków), z których każdy należy ocenić odrębnie w odniesieniu do wysokości należnego zadośćuczynienia, a także biegu przedawnienia w świetle art. 442[1] § 1 k.c.

Jakkolwiek sfera psychiczna odczuć człowieka pozostaje niepodzielna, to jednak rozmiar uszczerbku zmieniać się może wraz z powstaniem kolejnych skutków wywołanych przez zdarzenie szkodzące. To z kolei nakazuje odrębnie oceniać każdy z nich jako samodzielną szkodę niemajątkową. Nie oznacza to jednak, że żądane przez pokrzywdzonego zadośćuczynienie w szczególności, gdy strona pokrzywdzona dochodzi zadośćuczynienia w określonej wysokości bez wskazania, iż roszczenie dotyczy uszczerbku powstałego na skutek tylko jednego ze zdarzeń, będących źródłem szkody, musi podlegać podziałowi z uwagi na i według liczby takich zdarzeń i możliwych do odrębnego ustalenia i oceny uszczerbków. Rozmiar uszczerbku podlega samodzielnemu ustaleniu przez Sąd i w tym zakresie dokonywana jest ocena co do poszczególnych wartości szkód niemajątkowych. Każdorazowo to do Sądu meriti należy ocena w odniesieniu do powstałych uszczerbków, czy żądane zadośćuczynienie może być przyznane z uwagi na rozmiar choćby jednej z doznanych krzywd (postanowienie SN z 10 czerwca 2022 r., I CSK 1904/22).

Do przedawnienia się roszczenia z tytułu czynu niedozwolonego nie może dojść wcześniej, niż w ciągu trzech lat od momentu powzięcia przez poszkodowanego informacji o szkodzie i o osobie sprawcy. Prawnokarna kwalifikacja czynu sprawia, że w przypadku szkody na osobie roszczenie z tytułu czynu nie zawsze przedawnia się w terminie trzech lat od momentu powzięcia przez poszkodowanego wiedzy o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia (odpowiedzialnej za czyn). Zgodnie bowiem z § 3, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Przepis z § 2 stanowi szczególny rodzaj wydłużenia okresu przedawnienia, zaś przepis § 3 stanowi o końcowym terminie przedawnienia, nie skracając okresu przedawnienia z § 2 i nie będąc przepisem szczególnym dla § 2 art. 442[1] k.c. Przepis z § 2 posiada samodzielny i autonomiczny byt prawny.

Wyrok SN z dnia 4 kwietnia 2024 r., I PSKP 51/23

Standard: 86112 (pełna treść orzeczenia)

W wyroku z 1 września 2006 r., SK 14/05 Trybunał Konstytucyjny uznał art. 442 § 1 zd. 2 k.c. za niezgodny z art. 2 i art. 77 ust. 1 Konstytucji, przez to, że pozbawia pokrzywdzonego dochodzenia odszkodowania za szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie lat dziesięciu od wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę. Po wydaniu tego orzeczenia ustawodawca zdecydował się na uchylenie art. 442 k.c. w całości, a w jego miejsce wprowadził art. 442[1] k.c., w którym przyjęto zasadniczo zbliżone rozwiązania, co w przepisie uchylonym. Z nowego art. 442[1] § 3 wynika jednak wyraźnie, że dziesięcioletni termin przedawnienia liczony a tempore facti nie ma zastosowania do szkody na osobie. A contrario oznacza to, że w stosunku do innych szkód niż szkody na osobie ustawodawca zaaprobował dotychczasową regułę, zgodnie z którą roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę, niezależnie od tego, czy w tym czasie roszczenie powstało i czy stało się wymagalne.

Znaczenie dyscyplinujące dla wierzyciela ma wyłącznie zastrzeżony w art. 442 § 1 (a obecnie 442[1] § 1 k.c.) trzyletni termin biegnący a tempore scientiae. Rola terminu dziesięcioletniego jest inna. Nie zmierza on do dyscyplinowania wierzyciela, ale jest nakierowany na „ograniczenie możliwości skutecznego dochodzenia tego roszczenia w imię wszystkich zasad, które przyświecają idei instytucji przedawnienia roszczeń majątkowych”. Termin ten chroni dłużnika m.in. przed dochodzeniem roszczeń odszkodowawczych po upływie czasu, gdy rzetelne wyjaśnienie okoliczności zdarzenia wywołującego szkodę nie jest już możliwe. Realizuje to podstawowy cel przedawnienia w postaci ochrony stabilności i pewności stosunków społecznych.

Wyrok SN z dnia 22 lutego 2024 r., II CSKP 1575/22

Standard: 80987 (pełna treść orzeczenia)

O tym, kiedy uprawniony dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia wypowiadał się niejednokrotnie Sąd Najwyższy. W orzecznictwie wskazano, że decydują o tym nie jakiekolwiek okoliczności, które potencjalnie pozwalały na uzyskanie wiedzy w zakresie tych dwóch faktów, lecz tylko takie fakty, które obiektywnie rozpatrywane winny u uprawnionego wywołać świadomość występowania szkody i osoby zobowiązanej do jej naprawienia.

W uzasadnieniu wyroku z dnia 21 października 2011 r., IV CSK 46/11 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że: „o dowiedzeniu się o szkodzie” można mówić wtedy, gdy poszkodowany „zdaje sobie sprawę z ujemnych następstw zdarzenia wskazujących na fakt powstania szkody”; inaczej rzecz ujmując, gdy ma „świadomość doznanej szkody”. Ustalenie wiedzy poszkodowanego o szkodzie jest równoznaczne z przypisaniem mu świadomości wystąpienia szkody, opartym na obiektywnie sprawdzalnych okolicznościach (por. wyrok SN z dnia 8 grudnia 2004 r., I CK 166/04).

Postanowienie SN z dnia 24 stycznia 2024 r., I PSK 55/23

Standard: 86113 (pełna treść orzeczenia)

Art. 442 § 1 zd. 1 k.c. i art. 442[1] § 1 zd. 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu odnosiły się do sytuacji, w których poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Nie ma natomiast podstaw do rozumienia ww. przesłanek na tyle szeroko, by obejmowały one również stany faktyczne, w których poszkodowany ‎w istocie nie posiada odpowiedniej wiedzy, choć, z obiektywnego punktu widzenia, powinien był ją powziąć.

Wiedza o tym, że poszkodowany „dowiedział się” o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia stanowi fakt w rozumieniu art. 6 k.c. Jest to fakt o charakterze psychologicznym, jednak in abstracto w każdym wypadku za możliwe trzeba uznać stwierdzenie, czy i kiedy dany podmiot powziął wiedzę ‎o pewnych okolicznościach. Trudności dowodowe, które mogą wiązać się z ustaleniem faktów psychologicznych, same w sobie nie uzasadniają odejścia od wyników wykładni językowej i uznania, że w istocie wykazanie faktu dowiedzenia się o danej okoliczności następuje już w razie stwierdzenia powinności uzyskania wiedzy.

Ustalenie cudzej wiedzy w rozumieniu psychologicznym, bez przyznania tego faktu przez daną osobę, stwarza wprawdzie trudności, lecz z pewnością nie jest niemożliwe. Postępowanie cywilne zna bowiem metody ustalania również takich faktów, a unormowania odwołujące się do stanów wiedzy czy świadomości określonych osób stanowią naturalną przestrzeń do stosowania domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.), mającego w omawianym przypadku kluczowe znaczenie.

Przedmiotem dowodu jest w tym przypadku konkretnie wiedza poszkodowanego, a nie jego szerzej rozumiana świadomość, czyli ogólne rozeznanie lub zdawanie sobie z czegoś sprawy. W tych przypadkach, w których skutki prawne mają być uzależnione nie od wiedzy o danych okolicznościach, lecz od stanu świadomości podmiotu prawa, ustawodawca daje temu wprost wyraz w brzmieniu przepisów, jak np. w art. 527 i n. k.c.

O „powinności” dowiedzenia się, traktowanej jako synonim „dowiedział się”, można zasadnie mówić jedynie w przypadku stosowania domniemania faktycznego, tzn. w sytuacji, w której zestawienie ustalonych faktów dowodowych, składających się na podstawę (poprzednik) domniemania, pozwala sądowi sformułować wniosek (następnik presumpcji), że w tak ustalonych okolicznościach podmiot „musiał wiedzieć”, tzn. o pozyskaniu określonej wiedzy świadczą wykazane fakty odnoszące się konkretnie do sytuacji danego podmiotu, a nie czynniki zobiektywizowane. Rzecz w tym, że stosowanie domniemania faktycznego wymaga ustalenia wiedzy po stronie konkretnego podmiotu na podstawie zindywidualizowanych okoliczności sprawy, a nie abstrakcyjnego ustalenia, że podmiot ten powziąłby stosowną wiedzę, gdyby zachował się zgodnie ‎z przypisanym mu, zobiektywizowanym wzorcem.

Czym innym jest zatem stwierdzenie, że podmiot faktycznie się dowiedział o danych okolicznościach, a czym innym – że przy zachowaniu należytej staranności mógł czy powinien był się o nich dowiedzieć. W tym bowiem przypadku przypisanie skutków prawnych następowałoby na podstawie dokonanej ex post oceny rzeczywistego zachowania podmiotu – odniesionego do zachowania powinnego, wyznaczanego wzorcami staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju lub określanej przy uwzględnieniu zawodowego charakteru prowadzonej działalności gospodarczej.

Na merytoryczny, a nie tylko redakcyjny, charakter zmiany dokonanej w art. 442[1] § 1 k.c. z dniem 27 czerwca 2017 r. wskazuje uzasadnienie projektu ustawy nowelizacyjnej z 2017 r. Wskazano w nim, że „[z]godnie z tą zmianą, na równi z wiedzą poszkodowanego o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia będzie traktowana możliwość uzyskania przez poszkodowanego takiej wiedzy przy zachowaniu należytej staranności” oraz że „rozwiązanie takie „należy uznać za właściwe i odpowiadające pożądanemu kierunkowi rozwoju instytucji przedawnienia nie tylko w przypadku roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji, ale w odniesieniu do wszelkich roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym” i z „tego względu należy przyjąć je jako regułę ogólną”. Projektodawca wyraźnie traktował zatem zmianę 442[1] § 1 zd. 1 k.c. jako ingerencję o charakterze merytorycznym, a nie jedynie porządkującym.

Wyrok SN z dnia 15 czerwca 2022 r., II CSKP 505/22

Standard: 69119 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z regułą ogólną, wyrażoną w art. 120 k.c., biegu terminu przedawnienia rozpoczyna się niezależnie od świadomości uprawnionego co do istnienia przysługującego mu roszczenia. W art. 442[1] § 1 zdanie pierwsze k.c. ustawodawca uregulował jednak początek biegu terminu przedawnienia w sposób szczególny, wiążąc go z powzięciem przez poszkodowanego wiadomości o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Z unormowania tego wynika, że świadomością poszkodowanego muszą być objęte wszystkie przesłanki warunkujące powstanie roszczenia. Termin przedawnienia roszczenia deliktowego może rozpocząć swój bieg dopiero wtedy, gdy poszkodowanemu znany jest zarówno sam fakt powstania szkody, jak i osoba obowiązana do jej naprawienia. Nie chodzi przy tym o chwilę, w której poszkodowany powziął jakąkolwiek wiadomość na temat tych okoliczności, ale o moment otrzymania takich informacji, które - ocenione według kryteriów obiektywnych - w pełni je uprawdopodobniają (zob. wyroki SN: z 2 października 2007 r., II CSK 301/07, i z 21 października 2011 r., IV CSK 46/11).

Wyrok SN z dnia 26 listopada 2021 r., II CSKP 96/21

Standard: 69135 (pełna treść orzeczenia)

W świetle art. 442]1] § 1 zdanie pierwsze k.c. istotne jest nie tylko dowiedzenie się o samej szkodzie, ale i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, co zwykle wymaga rozeznania także z wystarczającą dozą prawdopodobieństwa przesłanek jej odpowiedzialności.

Postanowienie SN z dnia 18 kwietnia 2018 r., II CSK 727/17

Standard: 21015 (pełna treść orzeczenia)

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono, że art. 442[1] § 1 k.c. wiąże rozpoczęcie biegu przedawnienia roszczenia z tytułu czynu niedozwolonego ze stanem świadomości poszkodowanego, co do zaistnienia szkody i osoby za nią odpowiedzialnej. Dla początku biegu przedawnienia ma znaczenie powzięcie wiedzy o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia, a nie o zakresie szkody czy o trwałości jej następstw (por. uchwała (7) SN z dnia 11 lutego 1963 r. – zasada prawna - III PO 6/62, wyrok SN z dnia 24 listopada 1971 r., I CR 491/71,). Podkreślono, że nie chodzi tu o zdobycie przez poszkodowanego całkowicie pewnej wiedzy o tych dwóch podstawowych elementach współkształtujących odpowiedzialność odszkodowawczą, gdyż prowadziłoby to do subiektywizacji tych przesłanek i oceniania ich wyłącznie z punktu widzenia stanu świadomości poszkodowanego, co jest niedopuszczalne.

Postanowienie SN z dnia 4 kwietnia 2018 r., V CSK 544/17

Standard: 21013 (pełna treść orzeczenia)

Trzyletni termin przedawnienia przewidziany w art. 442[1] § 1 k.c. biegnie od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawnienia, a nie od dnia, w którym przy zachowaniu należytej staranności mógł się o tej osobie dowiedzieć. 

Przepis art. 442[1] § 1 zdanie pierwsze k.c. jest odpowiednikiem regulacji zawartej poprzednio w art. 442 § 1 k.c., a wcześniej w art. 283 § 1 i 2 k.z. Według tych przepisów trzyletni termin przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym biegł również od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawnienia.

Dokonując wykładni przesłanek określających początek trzyletniego przedawnienia można korzystać z dotychczasowego dorobku orzecznictwa i doktryny.

Powszechnie przyjmuje się, że 442[1] § 1 k.c. stanowi regulację szczególną w stosunku do art. 120 § 1 k.c., wiąże bowiem początek biegu trzyletniego terminu z kumulatywnym spełnieniem dwóch przesłanek: powzięciem przez poszkodowanego wiadomości o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (termin a tempore scientiae).

Jeżeli poszkodowany dowiedział się o osobie odpowiedzialnej za szkodę, później aniżeli o samej szkodzie, termin trzyletni rozpocznie bieg w tym późniejszym dniu.

 Wyrok SN z dnia 27 lipca 2016 r., V CSK 680/15

Standard: 64206 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Według art. 442[1] § 1 k.c., jak i obowiązującego do 10 sierpnia 2007 r. art. 442 k.c., dla uznania, że rozpoczął się bieg trzyletniego przedawnienia konieczne jest, aby poszkodowany dowiedział się zarówno o szkodzie, jak i osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Oba te elementy muszą być spełnione łącznie. 

Wyrok SN z dnia 21 października 2011 r., IV CSK 46/11

Standard: 28861 (pełna treść orzeczenia)

Jak wskazał Sąd Najwyższy wyroku z dnia 4 marca 2005 r. III CK 408/04, w sytuacji, gdy szkodę wyrządziło bezprawne działanie funkcjonariusza państwowego, poszkodowany do czasu ustalenia we właściwym trybie, że działanie to było bezprawne, nie ma podstaw do stwierdzenia, iż funkcjonariusz lub Skarb Państwa odpowiadają wobec niego z tytułu czynu niedozwolonego. Należy więc uznać, że samo podejrzenie czy przypuszczenie, a nawet subiektywne przekonanie poszkodowanego, iż funkcjonariusz państwowy swoim działaniem wyrządził mu szkodę nie jest równoznaczne z uzyskaniem wiarygodnej informacji w tym względzie.

Dopiero, gdy poszkodowany z kompetentnych źródeł dowiedział się o bezprawności działania funkcjonariusza państwowego, można uznać, że „dowiedział się” o osobie obowiązanej do naprawienia szkody, w rozumieniu art. 442 § 1 i art. 4421 § 1 k.c., a także, że „dowiedział się o czynności lub zaniedbaniu komornika”, w rozumieniu art. 769 § 3 k.p.c. (porównaj wyroki SN z dnia 15 listopada 2006 r. I UK 150/06 i z dnia 19 października 2005 r. V CK 213/05).

Wyrok SN z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 272/09

Standard: 37357 (pełna treść orzeczenia)

Dowiedzenie się o szkodzie następuje w chwili, w której poszkodowany „zdaje sobie sprawę z ujemnych następstw zdarzenia wskazujących na fakt powstania szkody”, a ujmując tę kwestię inaczej - gdy poszkodowany ma świadomość wyrządzenia jemu szkody (zob. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 11 lutego 1963 r., III PO 6/62

Chwilą, która wyznacza początek okresu przedawnienia, jest dowiedzenie się o szkodzie, nawet jeśli poszkodowany nie zna jeszcze jej rozmiarów bądź trwałości następstw (zob. wyrok z dnia 10 czerwca 1986 r., III CRN 101/86). Poszkodowany musi mieć świadomość szkody w ogóle, bez konieczności jej precyzyjnego obliczenia (zob. uchwała (7) z dnia 11 lutego 1963 r., III PO 6/62, oraz wyrok z dnia 19 maja 1999 r., II UKN 647/98).

O świadomości doznania szkody przez osobę poszkodowaną mogą świadczyć różnego rodzaju fakty i okoliczności. Ich rodzaj i warunki wystąpienia mogą być - i z reguły są - różne w każdej sprawie. Skoro więc o ustaleniu stanu wiedzy poszkodowanego w danej chwili decydują szczegółowe okoliczności każdego konkretnego przypadku, to znaczy, że ustalenie to należy do podstawy faktycznej orzeczenia. Wzruszenie zaś takiego ustalenia mogłoby nastąpić za pomocą przepisów prawa procesowego

Wyrok SN z dnia 21 grudnia 2004 r., I PK 122/04

Standard: 61304 (pełna treść orzeczenia)

Cywilnoprawne roszczenia wyrównawcze pracownika poszkodowanego w wypadku przy pracy spowodowanym popełnionym przestępstwem ulegają przedawnieniu z upływem lat dziesięciu [dwudziestu] od dnia jego popełnienia, bez względu na to kiedy pracownik dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia.

Wyrok SN z dnia 21 stycznia 2002 r., II UKN 797/00

Standard: 59926 (pełna treść orzeczenia)