Opieka prawna nad ubezwłasnowolnionym (art. 13 § 2 k.c. i art. 175 k.r.o.)

Celem ustanowienia opieki dla osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej jest zapewnienie jej pomocy prawnej w załatwianiu spraw osobistych i majątkowych. Zasadniczym skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest utrata przez osobę, wobec której je orzeczono, zdolność do czynności prawnych (art. 12 k.c.) oraz możliwości działania w sferze publicznoprawnej, nie zaś ograniczenia możliwości podejmowania działań faktycznych.

Opiekun reprezentuje osobę pozostającą pod opieką przy czynnościach prawnych, zarządza jej majątkiem, podejmuje starania o jej osobę, w tym polegające na zapewnieniu środków utrzymania, leczenia lub rehabilitacji, dba, aby nie zagrażała ona sobie i innym. Opiekun – co wypada podkreślić - nie jest zobowiązany do osobistych starań o osobę podopiecznego oraz jego majątek; rola opiekuna w tym zakresie ma raczej charakter organizacyjny, choć w wielu przypadkach splata się z opieką faktyczną.

Sprawowanie opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną, może być połączone osobistymi staraniami o nią i często wymaga poświęcenia czasu kosztem pracy zarobkowej lub odpoczynku. Zamiarem ustawodawcy było wprowadzenie ogólnej zasady wynagradzania opiekuna, obejmującej również tego rodzaju starania opiekuna (zob. uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej, Sejm RP, VI kadencja, druk nr 888).

Ustawodawca preferuje powierzenie opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie - nie pozostającą w związku małżeńskim – jej rodzicom (art. 176 k.r.o.). W takiej sytuacji rodzic, pełniąc funkcję opiekuna, realizuje jednocześnie własny obowiązek alimentacyjny wobec pełnoletniego dziecka dotkniętego niepełnosprawnością m.in. przez osobiste starania o jego utrzymanie i zapewnienie mu odpowiednich warunków (art. 133 § 1 k.r.o.).

Uchwała SN z dnia 10 stycznia 2025 r., III CZP 35/24

Standard: 88649 (pełna treść orzeczenia)

Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie jest instytucją prawa cywilnego osobowego, a nie rodzinnego, a jej celem jest przede wszystkim ochrona osoby i majątku podopiecznego. Sytuacja osoby dorosłej ubezwłasnowolnionej całkowicie z powodu niepełnosprawności umysłowej różni się przy tym znacznie od sytuacji małoletniego dziecka. W opiece nad ubezwłasnowolnionym dorosłym wyłączony jest element wychowania, opieka trwa do śmierci takiej osoby, a zasadniczym jej celem jest reprezentowanie sfery osobistych uprawnień i interesów oraz troska o stan zdrowia.

Opiekun ubezwłasnowolnionego dorosłego działa więc tak, jak ta osoba i musi uwzględniać - jeżeli to możliwe - jej wolę, natomiast opiekun małoletniego dziecka działa jak rodzic, sprawuje więc władzę rodzicielską.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może być traktowana przedmiotowo, a ze względu na swoje ograniczenie pozostaje pod szczególną ochroną. Opieka nad taką osobą musi uwzględniać zasady określone w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r., która wobec Polski weszła w życie z dniem 25 października 2012 r. (Dz.U. z 2012 r., poz. 1170), w tym poszanowanie przyrodzonej godności, niezależności, autonomii osoby i swobody dokonywania wyborów. Swoboda ta niewątpliwie dotyczy również tego, z kim osoba ubezwłasnowolniona chce utrzymywać kontakty.

Sposób sprawowania opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie pozostaje pod kontrolą sądu opiekuńczego, który może wydawać następcze zarządzenia w razie stwierdzenia nieprawidłowości (art. 168 k.r.o.) oraz wydawać opiekunowi polecenia i udzielać wskazówek na przyszłość (art. 165 k.r.o.)

Uchwała SN z dnia 17 maja 2018 r., III CZP 11/18

Standard: 46177 (pełna treść orzeczenia)