Żądanie zwrotu udział we współwłasności nieruchomości, gdy obdarowany uzyskał wyłączne prawo własności

Darczyńca, który skutecznie odwołał darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności, może na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu domagać się zwrotu przedmiotu darowizny w naturze także wówczas, gdy obdarowany uzyskał - w zamian za podarowany mu udział we współwłasności nieruchomości - wyłączne prawo własności tej nieruchomości przyznane w postępowaniu o zniesienie współwłasności, chyba że dopłaty za nieruchomość w postaci spłat zasądzonych od obdarowanego na rzecz pozostałych współwłaścicieli są tak znaczne, że w ich następstwie bezpodstawnie wzbogacony uzyskuje prawo lub rzecz, która nie stanowi już - z powodu różnicy wartości - odpowiednika pierwotnego przedmiotu wzbogacenia i tym samym nie może być traktowana jako jego surogat.

Powódka istotnie nie może już uzyskać zwrotu przedmiotu darowizny w pierwotnej postaci, tzn. ułamkowego udziału w nieruchomości wspólnej, bo ta nieruchomość przestała istnieć w wyniku zniesienia współwłasności. To jednak nie przesądza zagadnienia w tym sensie, że jej roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia uległo przekształceniu na roszczenie pieniężne. Tak nie jest, gdyż w myśl art. 406 k.c. (art. 124 k.z.), obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako odszkodowanie. W danym wypadku tym prawem, które pozwana uzyskała w zamian za podarowany jej udział we współwłasności nieruchomości, jest wyłączne prawo własności nieruchomości otrzymanej w następstwie zniesienia współwłasności.

W wyniku zniesienia współwłasności, polegającego na podziale rzeczy wspólnej, dotychczasowy współwłaściciel nabywa zamiast udziału we współwłasności wyłącznie prawo własności nowej rzeczy. W tych warunkach oraz jeżeli nadto dochodzi do umownego zniesienia współwłasności, ma miejsce zbycie dotychczasowego składnika majątkowego w zamian za inny w ścisłym tego słowa znaczeniu. Nie można jednak przy wykładni art. 406 k.c. inaczej traktować zniesienia współwłasności w drodze sądowej aniżeli w drodze umownej. Orzeczenie bowiem sądu o zniesieniu współwłasności zastępuje tylko umowę, a jego ekonomiczne skutki są takie same jak umowy o zniesienie współwłasności. Dodać jeszcze wypada, że cel społeczno-gospodarczy przepisu art. 406 k.c. (art. 124 k.z.) nakazuje stosowanie rozszerzającej jego wykładni oraz objęcia wymienionymi w tym przepisie sposobami uzyskania nowych korzyści zamiast dotychczasowych możliwie szerokiego wachlarza tzw. korzyści zastępczych.

Z przepisów art. 408 k.c. (art. 126 k.c.), który uprawnia zobowiązanego do wydania korzyści do żądania zwrotu nakładów, wynika, że obowiązek wydania korzyści w naturze występuje także wtedy, gdy przedmiot wzbogacenia przedstawia w chwili zwrotu większą wartość aniżeli w chwili wzbogacenia z racji gospodarczej działalności zobowiązanego do zwrotu. Lege non distinguente uznać należy, że dotyczy to zarówno wypadku, gdy zwiększyła się wartość przedmiotu pierwotnego wzbogacenia, jak i przedmiotu stanowiącego surogat uzyskany w warunkach określonych w art. 406 k.c. (art. 124 k.z.).

Osoba, której przysługuje roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, nie może uzyskać bez uiszczenia ekwiwalentu tej wartości, jaką zobowiązany do zwrotu włączył ze swego majątku w przedmiot wzbogacenia, gdyż wówczas doszłoby do odwrotnego bezpodstawnego wzbogacenia. Temu właśnie zapobiega przepis art. 406 k.c. (art. 124 k.z.).

Nie ma przeszkód, aby dopłatę, do jakiej została pozwana zobowiązana w orzeczeniu o zniesieniu współwłasności, traktować, tak jak to uczynił Sąd Wojewódzki, jako nakład w rozumieniu przepisu - podobnie jak nie byłoby przeszkód do uznania, że surogatem pierwotnego wzbogacenia jest rzecz uzyskana w drodze zamiany, chociaż bezpodstawnie wzbogacony dopłacił pewną kwotę przy tej transakcji.

Oczywiście traktowanie tego rodzaju dopłat jako nakładów wchodzi w rachubę tylko wtedy, gdy nie przybierają one tak znacznych rozmiarów, że w ich następstwie bezpodstawnie wzbogacony uzyskuje rzecz (lub prawo), która nie stanowi już z powodu różnicy wartości odpowiednika pierwotnego przedmiotu wzbogacenia i tym samym nie może być traktowana jako jego surogat. Przykładowo biorąc, taki wypadek miałby miejsce, gdyby osoba, która otrzymała w drodze darowizny tylko nieznaczny udział we współwłasności, uzyskała w wyniku zniesienia współwłasności własność całej rzeczy wspólnej z obowiązkiem spłaty pozostałych współwłaścicieli (art. 212 § 2 k.c.). W takim wypadku należałoby uznać, że zwrot korzyści w naturze jest już niemożliwy. Taka jednak dysproporcja nie zachodzi w sprawie niniejszej, skoro wartość udziału podarowanego pozwanej wynosi - jak to wynika z akt sprawy o zniesienie współwłasności - 53.681 zł, a wartość nieruchomości, jaka została przyznana pozwanej - 72.635 zł.

W tych warunkach stanowisko Sądu Wojewódzkiego, który uznał że powódka powinna uzyskać na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu własność nieruchomości otrzymanej przez pozwaną w zamian za podarowany jej udział we współwłasności (z tym zastrzeżeniem, że powódka powinna zwrócić pozwanej albo za nią uiścić zasądzone od pozwanej spłaty), jest całkowicie prawidłowe. W ten sposób powódka realizuje przysługujące jej roszczenie z niesłusznego wzbogacenia, a pozwana otrzymuje zwrot tego, co włożyła w przedmiot darowizny. W konsekwencji jest więc ekonomicznie w takiej samej sytuacji, w jakiej była przed darowizną, a do tego właśnie powinno doprowadzić skuteczne odwołanie darowizny.

Podkreślić, że w wyniku realizacji przez powódkę roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia powinna się ona stać tylko współwłaścicielką nieruchomości, jaką pozwanej przyznano w orzeczeniu o zniesieniu współwłasności, i to w części odpowiadającej wartości przedmiotu darowizny, w pozostałej zaś części, tj. odpowiadającej wysokości wymienionej dopłaty, współwłaścicielką powinna pozostać pozwana - jest nieuzasadniony. Taka bowiem możliwość nie wynika z przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Przepisy te przewidują tylko dwie możliwości: albo zwrotu przedmiotu darowizny w naturze z ewentualnym obciążeniem żądającego zwrotu obowiązkiem wydania nakładów, albo też zwrot wzbogacenia w gotówce.

Wyrok z dnia 6 lipca 1967 r., III CR 117/67

Standard: 29689 (pełna treść orzeczenia)