Odszkodowanie jednorazowe zamiast renty (art. 447 k.c.)

Zgodnie z art. 447 k.c., z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodowanego przyznać mu zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe; dotyczy to w szczególności wypadku, gdy poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu. Przepis ten pozwala na dokonanie tzw. kapitalizacji należnej renty, czyli na przyznanie przez sąd poszkodowanemu zamiast renty lub jej części (art. 444 § 2 k.c.) jednorazowego odszkodowania. Możliwość taka uzależniona jednak została od spełnienia dwóch przesłanek: ważnych powodów uzasadniających dokonanie takiej zamiany renty na jednorazowe odszkodowanie oraz wyraźnego żądania poszkodowanego (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18 maja 2004 r., IV CK 371/03).

W uchwale siedmiu sędziów z 3 października 1966 r., III CZP 17/66, Sąd Najwyższy sformułował przesłanki stosowania art. 447 k.c. Z uzasadnienia tej uchwały wynikają następujące istotne (nadal aktualne) tezy dla wykładni i stosowania art. 447 k.c., a mianowicie:

1) naprawienie szkód wymienionych w art. 444 § 2 i art. 446 § 2 k.c. może nastąpić wyłącznie przez przyznanie renty; jedyny wyjątek od tej zasady zawiera art. 447 k.c.;

2) zamiana renty na jednorazowe odszkodowanie może być dokonana przez sąd, mimo braku zgodnej woli stron, albo w drodze umowy stron mającej charakter ugody;

3) dopuszczalność zamiany renty lub jej części na odszkodowanie jednorazowe uzależniona jest - zarówno przy wydaniu orzeczenia jak i zawarciu umowy - od istnienia ważnych powodów;

4) interes zobowiązanego do odszkodowania leżący w zwolnieniu się z długu nie może sam przez się nigdy usprawiedliwiać zamiany renty na zapłatę jednorazowej kwoty;

5) kryterium oceny istnienia ważnych powodów może stanowić wyłącznie interes uprawnionego do renty; w szczególności może to mieć miejsce w dwóch grupach wypadków: po pierwsze - gdy ze względu na ustalone szczególne okoliczności przyznanie jednorazowego odszkodowania zapewni poszkodowanemu zaspokojenie wszystkich potrzeb - zarówno bieżących, jak i przyszłych - dla których zaspokojenia przeznaczona była renta, a równocześnie z punktu widzenia szeroko pojętego interesu poszkodowanego będzie dlań korzystniejsze od renty (np. jeżeli przez zapłatę jednorazowego odszkodowania umożliwi się poszkodowanemu uzyskanie zdolności zarobkowej w nowym zawodzie dostosowanym do stanu jego inwalidztwa, co z każdego punktu widzenia będzie dla niego korzystniejsze), po drugie - gdy ustalone okoliczności dają podstawę do wniosku, że przyszłe raty renty nie mogą być egzekwowane, a zatem prawo nie zostanie w ogóle zrealizowane (np. wyjazd dłużnika na stałe za granicę bez pozostawienia majątku w kraju);

6) niedopuszczalne jest zawarcie umowy, w której w zamian za mogące powstać w przyszłości prawo poszkodowanego do renty kontrahenci ustalą zobowiązanie świadczenia jednorazowego odszkodowania.

Zgodnie z art. 447 k.c., sąd z ważnych powodów może na żądanie poszkodowanego przyznać mu zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe. Dotyczy to w szczególności wypadku, gdy poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu.

Zamiar wykonywania przez poszkodowanego w wyniku wypadku przy pracy nowego zawodu przez rozpoczęcie i prowadzenie działalności gospodarczej na własny rachunek może być uznany za ważny powód w rozumieniu art. 447 k.c. tylko wtedy, gdy z okoliczności sprawy wynika, że zostanie on faktycznie zrealizowany (por. wyrok SN z 30 lipca 2003 r., II UK 332/02).

Ważnym powodem, uzasadniającym żądanie kapitalizacji renty na podstawie art. 447 k.c., jest umożliwienie poszkodowanemu, który stał się inwalidą, wykonywania nowego zawodu na przykład przez podjęcie działalności handlowej we własnym sklepie (por. wyrok SN z 28 października 1999 r., II UKN 175/99).

Powód jest w wieku emerytalnym (przysługiwałaby mu wcześniejsza emerytura górnicza). W toku procesu nigdy nie wspomniał o zamiarze przekwalifikowania się i zdobycia nowego zawodu albo o zamiarze rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek jako uzasadnieniu roszczenia o jednorazowe odszkodowanie.

Konieczną przesłanką dopuszczalności odstępstwa od ogólnej zasady przyznania renty odszkodowawczej (art. 444 § 2 k.c.) i zastosowania wyjątku w postaci jednorazowego odszkodowania (art. 447 k.c.) jest istnienie ważnych powodów. Jeden z nich został wymieniony w analizowanym przepisie. Ma on jednak charakter przykładowy, na co wskazuje określenie "w szczególności".

Ważnym powodem w rozumieniu tego przepisu jest każda istotna, leżąca w interesie poszkodowanego, potrzeba zaspokojenia ponoszonych przez niego kosztów i wydatków, ponieważ art. 447 k.c. ma na celu zapewnienie poszkodowanemu pełniejszej ochrony jego praw do odszkodowania. Innymi słowy, zastąpienie renty jednorazowym odszkodowaniem jest dopuszczalne, gdy w wyjątkowych sytuacjach odszkodowanie wypłacone jednorazowo jest bardziej korzystne dla poszkodowanego niż renta. Ma to w szczególności miejsce wówczas, gdy zapewni mu zaspokojenie tych wszystkich potrzeb tak bieżących, jak i przyszłych, dla których zaspokojenia przeznaczona jest w zwykłych okolicznościach renta, a równocześnie - z punktu widzenia szeroko pojętego interesu poszkodowanego - będzie to dla niego bardziej korzystne od renty. Tego rodzaju szczególnych okoliczności poszkodowany nie tylko nie udowodnił, ale nawet nie powołał. Przesłanka określana jako "ważne powody" nie została prawnie zdefiniowana, toteż jej ocena należy do sądu rozstrzygającego spór i stanowi istotny element ogólnej oceny prawnej w podjętej sprawie. Oceny tej należy dokonywać w kontekście występujących w sporze okoliczności faktycznych, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji poszkodowanego (por. wyrok SN z 25 lipca 2001 r. I CKN 1140/99). Okoliczności te musi jednak przedstawić i udowodnić osoba ubiegająca się o zamianę renty na jednorazowe odszkodowanie.

Zasadą jest naprawienie spowodowanej czynem niedozwolonym szkody na osobie przez przyznanie uprawnionemu odpowiedniej renty (art. 444 § 2 k.c.), a zasądzenie w to miejsce jednorazowego odszkodowania możliwe jest wyjątkowo, gdy występują "ważne powody" (art. 447 k.c.).

Kryterium oceny ich istnienia stanowić może wyłącznie interes uprawnionego do renty. Jeżeli ustalone okoliczności dają podstawę do wniosku, że przyszłe raty renty nie będą mogły być skutecznie egzekwowane, a więc wynikające z prawomocnego wyroku sądowego prawo do odszkodowania w postaci renty nie będzie w ogóle zrealizowane, przyjąć należy, że wystąpiły ważne powody w rozumieniu art. 447 k.c. Okoliczności te mogą być uważane za ważne powody pozwalające na kapitalizację renty, zmianę jej wysokości i czasu trwania na przykład ze względu na fakt, że pracodawca poszkodowanego pracownika został postawiony w stan upadłości lub likwidacji, a po zakończeniu likwidacji pracodawcy brak będzie innego podmiotu zobowiązanego do zaspokojenia roszczeń uprawnionego, a także za względu na to, że w ostatnim czasie doszło do zakłóceń w bieżącym wypłacaniu renty, co odbija się niekorzystnie na sytuacji uprawnionego (por. wyrok SN z 15 grudnia 1998 r., II UKN 604/98; podobnie wyrok SN z 15 grudnia 1998 r., II UKN 603/98).

Wyrok SN z dnia 24 września 2009 r., II PK 65/09

Standard: 56062 (pełna treść orzeczenia)

Umowa, na podstawie której poszkodowany otrzymuje zamiast renty z tytułu czynu niedozwolonego jednorazowe odszkodowanie jest dopuszczalna, jeżeli jej zawarcie usprawiedliwiają ważne powody.

Umową taką nie można objąć ewentualnej szkody, jaka może powstać w przyszłości.

Użycie w art. 164 § 1 k.z. sformułowania "sąd może", które powtarza również odpowiadający mu przepis art. 447 k.c., ma jedynie na celu wyraźne podkreślenie, że zmiana renty na jednorazowe odszkodowanie może być dokonana również przez sąd mimo braku zgodnej woli stron. Nie może natomiast prowadzić do wykładni wyłączającej dopuszczalność zawierania umów na gruncie tego przepisu.

Uznając, że na gruncie art. 164 k.z. strony mogą również w drodze umowy przyjąć zamiast renty jednorazowe odszkodowania, należy pamiętać, że może to nastąpić wyłącznie i ściśle w granicach w tym przepisie zakreślonych pod rygorem nieważności umowy. Skoro zatem przepis art. 164 § 1 k.z. (art. 447 k.c.) dopuszczalność zawarcia umowy uzależnia od istnienia ważnych powodów, to powyższe ograniczenie ma zastosowanie zarówno do wydania orzeczenia sądowego, jak i do zawarcia umowy. W obu wypadkach niezbędną przesłanką dopuszczalności zmiany renty na jednorazowe odszkodowanie jest istnienie ważnych powodów.

Pojęcie ważnych powodów nie zostało przez ustawodawcę bliżej sprecyzowane i wymaga wyjaśnienia. Przede wszystkim należy mieć na uwadze, że szczególny sposób wynagrodzenia prawnych kategorii szkód w formie przyznania renty został przez ustawodawcę przewidziany wyłącznie w interesie poszkodowanego w celu zapewnienia mu pełniejszej ochrony jego praw do odszkodowania. Również więc i wyjątkowy przepis art. 164 k.z. nie mógł być podyktowany zamiarem osłabienia tej ochrony - taki bowiem zamiar musiałby wyraźnie wynikać z jego treści - lecz przeciwnie, jego celem była korektura przepisów art. 161 § 2 i 3 oraz art. 162 § 2 i 3 k.z. przez umożliwienie odstąpienia do ogólnej zasady w tych przepisach przewidzianej i zastąpienie renty jednorazowym odszkodowaniem, jeśli ten sposób wynagrodzenia szkody byłby wyjątkowo - ze względu na istnienie szczególnych i ważnych okoliczności - bardziej korzystny dla poszkodowanego niż przyznanie renty.

Natomiast interes zobowiązanego do odszkodowania leżący w zwolnieniu się z długu nie może sam przez się nigdy usprawiedliwiać zmiany renty na zapłatę jednorazowej kwoty. Nie oznacza to oczywiście, że dla oceny istnienia przesłanek z art. 164 § 1 k.z. nie mogą mieć znaczenia okoliczności dotyczące osoby zobowiązanego. Jako przykład można przytoczyć, że uzasadniona wątpliwość co do wypłacalności zobowiązanego w przyszłości przy równoczesnym braku dostatecznego zabezpieczenia przyszłych świadczeń rentowych może stanowić ważny powód w rozumieniu art. 164 § 1 k.z. I odwrotnie: sytuacja, w której zobowiązany ze względu na swoje stosunku majątkowe i rodzinne nie byłby w stanie uiścić jednorazowej kwoty odszkodowania, może przeciwstawiać się zastosowaniu art. 164 k.z. mimo istnienia okoliczności, które, ocenione same oddzielnie, mogłyby stanowić ważny powód uzasadniający zmianę renty na jednorazowe odszkodowanie.

Uwagi powyższe prowadzą do wniosku, że w świetle prawidłowej wykładni art. 164 § 1 k.z. (jak również art. 447 k.c.) przyjęcie istnienia ważnych powodów uzasadniających przyznanie jednorazowego odszkodowania zamiast renty może mieć miejsce w dwóch grupach wypadków.

• Po pierwsze - gdy ze względu na ustalone szczególne okoliczności przyznanie jednorazowego odszkodowania zapewni poszkodowanemu zaspokojenie tych wszystkich potrzeb tak bieżących, jak i przyszłych, dla których zaspokojenia przeznaczona była renta, a równocześnie z punktu widzenia szeroko pojętego interesu poszkodowanego będzie dlań korzystniejsze od renty.
• Po wtóre - jeśli ustalone okoliczności dają podstawę do wniosku, że przyszłe raty renty nie będą mogły być egzekwowane, że zatem prawo do renty nie zostanie w ogóle zrealizowane.

Przykład sytuacji objętej pierwszą grupą zawiera art. 447 k.c. Umożliwienie poszkodowanemu inwalidzie, przez zapłatę jednorazowego odszkodowania, uzyskania zdolności zarobkowej w nowym zawodzie dostosowanym do stanu jego inwalidztwa jest dla niego niewątpliwie z każdego punktu widzenia korzystniejsze i daje mu na przyszłość szersze perspektywy i szanse życiowe niż otrzymywanie renty.

Przykładem drugiej grupy wypadków będzie sytuacja, gdy zobowiązany do odszkodowania zamierza wyjechać na stałe za granicę, nie pozostawiwszy w kraju żadnego majątku. Zasądzenie wówczas renty może być równoznaczne z faktyczną utratą odszkodowania.

Jeżeli istnieją ważne powody, o których mowa w art. 164 § 1 k.z., w rozumieniu wyżej przedstawionym, to nie ma przeszkód do zawarcia umowy, w której poszkodowany zrzeknie się prawa do renty w zamian za jednorazowe odszkodowanie. Jeśli zaś będzie brak dostatecznie ważnych powodów, umowa, jako sprzeczna z przepisem art. 164 k.z., będzie nieważna z mocy art. 58 § 1 k.c. (art. 41 p.o.p.c.), a ewentualnie wypłacona przez dłużnika kwota zostanie zaliczona na poczet rat renty, nadwyżka zaś będzie podlegać zwrotowi na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c.).

Ugoda zawarta na podstawie art. 164 k.z. podlega ogólnym przepisom o czynnościach prawnych. W szczególności ma do niej zastosowanie przepis art. 41 § 1 p.o.p.c. (art. 58 § 2 k.c.), według którego nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Sprzeczność takiej umowy z zasadami współżycia może zachodzić m.in. także wówczas, gdy wysokość przewidzianej w niej kwoty jednorazowego odszkodowania będzie pozostawać w stosunku do rozmiarów należnej renty (lub jej części - art. 447 k.c.), przy uwzględnieniu przypuszczalnego czasu jej trwania, w takiej dysproporcji, że w wyniku nastąpi rażące pokrzywdzenie jednej ze stron. W takim wypadku sąd, uznawszy umowę za nieważną, może na żądanie poszkodowanego określić wysokość jednorazowego odszkodowania.

Zarówno renta, jak i jednorazowe odszkodowanie przewidziane w art. 164 k.z. stanowią różne formy wynagrodzenia tej samej szkody, przy czym renta stanowi formę odszkodowania ogólną, powszechną, odszkodowanie zaś jednorazowe jest formą szczególną, wyjątkową, dopuszczalną jedynie w razie istnienia szczególnych przesłanek. Wspólną natomiast przesłanką obu form odszkodowania jest istnienie szkoły. Brak aktualnej szkoły powodujący oddalenie roszczenia o rentę uzasadnia również oddalenie żądania jednorazowego odszkodowania zgłoszonego w zamian renty na podstawie art. 164 k.z. Nie do pomyślenia bowiem byłaby sytuacja, w której żądanie przyznania renty zostałoby oddalone, jako przedwczesne, dopuszczalne natomiast byłoby uwzględnienie żądania jednorazowego odszkodowania zamiast renty w trybie art. 164 k.z.

Do tego samego wniosku prowadzi również wykładnia art. 164 k.z. Zarówno ze sformułowania tego przepisu, jak i z celu, którego realizacji ma on służyć, wynika, że wysokość jednorazowego odszkodowania, którego przyznanie następuje zamiast renty, powinna przedstawiać - przynajmniej w pewnym przybliżeniu - ekonomiczną równowartość należnej renty. Tego rodzaju porównawcza ocena jest możliwa jedynie wówczas, gdy znana jest już wysokość należnej renty, gdy więc istnieje już roszczenie o rentę. To samo odnosi się do treści § 2 art. 164 k.z., która zakreśla dopuszczalny górny pułap wysokości jednorazowego odszkodowania, odpowiadający dziesięcioletniej kapitalizacji renty. Obliczenie kapitalizacji renty zakłada istnienie prawa do renty w ustalonej wysokości.

Powyższe rozważania prowadzą do nieodpartego wniosku, że dopóki poszkodowanemu nie przysługuje prawo do renty, dopóty nie może mu również przysługiwać prawo do jednorazowego odszkodowania na podstawie art. 164 k.z. (lub art. 447 k.c.), a sąd, rozpoznając takie roszczenie poszkodowanego, obowiązany będzie - stosownie do poglądu wyrażonego w powołanej wyżej uchwale SN - oddalić je, jako przedwczesne.

Konsekwencją reprezentowanego stanowiska jest przyjęcie niedopuszczalności zawarcia umowy, w której w zamian za mogące powstać w przyszłości prawo poszkodowanego do renty kontrahenci ustalą zobowiązanie świadczenia jednorazowego odszkodowania. 

Uchwała SN z dnia 3 października 1966 r., III CZP 17/66

Standard: 29632 (pełna treść orzeczenia)