Przysposobienie zagraniczne (114[2] k.r.o.)

Artykuł 114[2] § 1 został wprowadzony do k.r.io. ustawą z dnia 26 maja 1995 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodziny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 83, poz. 417), która weszła w życie w dniu 20 października 1995 r. Już jednak w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, z uwagi na znaczny wzrost liczby spraw o przysposobienie obywateli polskich przez wnioskodawców stale zamieszkałych za granicą, kwestia tzw. adopcji zagranicznych była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego.

W uchwale 7 sędziów z dnia 12 czerwca 1992 r., III CZP 48/92 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przysposobienie dziecka polskiego, związane z przeniesieniem do innego kraju, może nastąpić, jeżeli nie ma możliwości umieszczenia go na równorzędnych warunkach w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej na terenie Polski, oraz, że w postępowaniu tym decydujące znaczenie ma nadrzędny interes dziecka. W uchwale tej Sąd Najwyższy rozważał pojęcie dobra dziecka, jego nadrzędnego interesu, o jakim mowa w Konwencji o prawach dziecka (Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526).

Z przepisów konwencyjnych, zwłaszcza z art. 3 wynika, ze wartością pierwotną i nadrzędną jest dobro dziecka. Treść tego pojęcia, ustalona wedle wskazań obowiązującego prawa polskiego, odpowiada w ogólnych zarysach pojęciu nadrzędnego interesu dziecka i oznacza, zgodnie z brzmieniem postanowień Konwencji, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym w „atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia” i że powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie „jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowywana w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności”, z uwzględnieniem znaczenia tradycji i wartości kulturalnych każdego narodu dla ochrony i harmonijnego rozwoju dziecka.

Artykuł 21 Konwencji dotyczący pierwszeństwa adopcji „krajowej” wymaga również wykładni uwzględniającej nadrzędny interes dziecka i z tego względu nie może być rozumiany w sposób mechaniczny. W uchwale tej wskazał Sąd Najwyższy, że adopcję związaną z przeniesieniem do innego kraju należy zgodnie z art. 21 lit. b konwencji traktować jako „zastępczy środek opieki nad dzieckiem”, co może nastąpić, gdy dziecku w żaden inny, odpowiedni sposób nie można zapewnić opieki na terenie Polski, a więc wtedy, gdy dziecko nie może być przysposobione przez odpowiednią rodzinę polską, bądź umieszczone w polskiej rodzinie zastępczej.

Powyższa uchwała zachowuje aktualność w obecnym stanie prawnym, w którym art. 114[2] § 1 k.r.io. normuje kwestię adopcji zagranicznej i również, zgodnie z Konwencją, wprowadza zasadę pierwszeństwa adopcji krajowej. Także w obecnym stanie prawnym nie można tej zasady stosować w sposób mechaniczny, wykluczając adopcję zagraniczną w każdym wypadku, w którym zaistnieje możliwość zapewnienia dziecku opieki w kraju. Także i w obecnym stanie prawnym nie można bowiem przy wykładni pojęcia „dobro osoby małoletniej” pomijać, z uwagi na systemową wykładnię, rozumienia dobra dziecka i jego nadrzędnego interesu, o jakim mowa w wiążących Polskę konwencjach międzynarodowych, a które zostało wyczerpująco omówione w powołanej wyżej uchwale.

Zgodnie z art. 114[2] § 1 k.r.io., adopcja zagraniczna może nastąpić wówczas, gdy tylko w ten sposób można zapewnić dziecku odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne. Dopiero zatem wtedy, gdy to zastępcze środowisko rodzinne nie jest odpowiednie, rozważać można adopcję zagraniczną. Tego rodzaju ustalenie może nastąpić po uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności dotyczących dziecka, w tym jego wieku, stanu zdrowia, stopnia rozwoju fizycznego i psychicznego, związków emocjonalnych z otoczeniem.

Postanowienie SN z dnia 5 lipca 2006 r., IV CSK 127/06

Standard: 29058 (pełna treść orzeczenia)

Kwalifikowanie do adopcji zagranicznej

Adopcja związana z przeniesieniem dziecka do innego kraju stanowi "zastępczy środek opieki nad dzieckiem", co może nastąpić, gdy dziecku w żaden inny, odpowiedni sposób nie można zapewnić opieki na terenie Polski. Nakłada to na sądy orzekające w sprawach o adopcję dziecka polskiego przez cudzoziemców obowiązek wyjaśnienia, tj. dokonania stosownych ustaleń, czy dane dziecko może być przysposobione przez odpowiednią rodzinę polską albo czy może być umieszczone w polskiej rodzinie zastępczej.

Dopiero w razie stwierdzenia, że dziecko nie ma szans na adopcję krajową, można rozważać ewentualne przysposobienie takiego dziecka przez osoby zamieszkałe poza granicami kraju. Zachowanie tożsamości narodowej małoletniego stanowi tylko jeden z elementów "dobra dziecka". W postępowaniu tym decydujące znaczenie ma uwzględnienie nadrzędnego interesu dziecka.

Sąd orzekający o przysposobieniu powinien współdziałać z instytucjami wyspecjalizowanymi w dziedzinie organizacji zastępczych środowisk rodzinnych dla dzieci pozbawionych szans wychowania w rodzinach naturalnych. Przy wyborze odpowiednich rozwiązań należy w sposób właściwy uwzględniać wskazania dotyczące zachowania ciągłości w wychowaniu dziecka oraz jego tożsamości etnicznej, religijnej, kulturowej i językowej (art. 20 ust. 3 Konwencji o prawach dziecka). Może to m.in. spowodować uznanie pierwszeństwa obywateli polskich lub osób pochodzenia polskiego zamieszkałych za granicą. Wskazania te nie mają jednak charakteru bezwzględnego.

Sąd ma obowiązek każdorazowego ustalenia, czy wobec dziecka, co do którego został zgłoszony wniosek o adopcję przez osoby zamieszkałe stale za granicą, były podejmowane wcześniej próby umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej lub ewentualnie w rodzinie zastępczej.

Wzgląd na dobro dziecka przemawia zdecydowanie za zasadą pierwszeństwa zastępczych środowisk rodzinnych przed środkami opieki typu zakładowego (domu opiekuńczego). Jeżeli dziecko, ze względu na wady lub deformacje rozwojowe, miałoby w Polsce jedynie perspektywę przedłużającego się pobytu w placówce opiekuńczej, to subsydiarność adopcji zagranicznej nie może w takim wypadku stać na przeszkodzie orzeczeniu takiej adopcji.

Rzetelne ustalenie, czy istnieje możliwość adopcji w Polsce, zależy również od pełnej informacji o dzieciach i wystarczającym czasie na podjęcie właściwych działań. Jednocześnie wzgląd na nadrzędny interes dziecka może przemawiać za wnioskiem, że okres oczekiwania na informacje dotyczące istnienia osób zamieszkałych w kraju i zdecydowanych na adopcję dziecka, nie może być nadmierny, jak również nie zawsze muszą być  podejmowane kolejne, dalsze próby znalezienia "krajowych" przysposabiających wtedy, gdy osoby wskazane przez wyspecjalizowaną instytucję z jakichś względów nie wyrażą chęci adoptowania dziecka, co do którego wszczęte zostało postępowanie o przysposobienie. Charakter omawianych spraw uzasadnia zgłaszanie przez prokuratora udziału w sprawie o przysposobienie.

Pierwszeństwo adopcji krajowej w stosunku do zagranicznej podlegać może również innym jeszcze ograniczeniom, np. w sytuacjach, gdy za celowością przysposobienia dziecka przez osoby zamieszkałe poza krajem przemawiają istotne względy związane z sytuacją rodzinną dziecka lub jego cechami psychofizycznymi - np. przysposobienie przez osobę zamieszkałą za granicą, ale będącą krewną dziecka i emocjonalnie związaną z dzieckiem; przysposobienie przez osoby, które wcześniej dokonały adopcji rodzeństwa dziecka; przysposobienie przez osoby, u których dziecko przez dłuższy czas przebywało i nawiązało więź emocjonalną.

Zgoda rodziców na adopcję zagraniczną

Przyznając rodzicom prawo do wyrażenia zgody na przysposobienie, ustawodawca m.in. wychodził z założenia, że decyzje rodziców będą zawsze wyrazem ich troski o dobro dziecka. Jednakże wyrażenie zgody na adopcję jest wyrazem rezygnacji z uprawnień i obowiązków wobec dziecka i najczęściej nie jest przejawem troski o dalsze jego losy. Motywy wyrażenia zgody - z reguły nie znane - mogą być wysoce naganne, zwłaszcza gdy w grę wchodziłoby świadczenie majątkowe na rzecz rodzica w zamian za udzielenie zgody. Ponieważ zgoda jest jednak przesłanką orzeczenia przysposobienia, jej brak nie może być usunięty w postępowaniu adopcyjnym. Niezbędne byłoby więc wtedy ewentualne przeprowadzenie postępowania o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Zgoda rodziców powinna być wiążąca wtedy, gdy rodzice pragną, aby dziecko wychowywało się w ramach tej samej rodziny za granicą (przysposobienie przez bliskich krewnych lub powinowatych - por. art. 5 Konwencji) lub gdy istnieją dowody, że istnieje długotrwała i wyjątkowo bliska więź między osobami stale zamieszkałymi za granicą a rodziną dziecka i samym dzieckiem. Należy również uznać, że jeżeli istnieje możliwość przysposobienia dziecka przez odpowiednich rodziców w kraju oraz po ustaleniu przez sąd, że nie występują szczególne okoliczności uzasadniające orzeczenie, dla dobra dziecka, jego przysposobienia przez osoby zamieszkałe za granicą, zgoda rodziców naturalnych na adopcję ich dziecka wyłącznie przez cudzoziemców nie powinna w zasadzie otwierać drogi do takiej adopcji.

Uchwała SN z dnia 12 czerwca 1992 r., III CZP 48/92

Standard: 29064 (pełna treść orzeczenia)