Udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa ex post

Specyfika chorób psychicznych polegająca na tym, że często występują one w niezauważalnej postaci, i towarzyszący temu brak świadomości choroby u osób nimi dotkniętych, powodują, że związane z chorobą okoliczności ujawniają się często dopiero po zawarciu małżeństwa, a problem ich oceny powstaje w związku z wytoczeniem powództwa o unieważnienie małżeństwa. Na tym tle rodzi się pytanie o dopuszczalność orzekania przez sąd ex post o zezwoleniu na zawarcie małżeństwa. W tej kwestii, zarówno w piśmiennictwie, jak i judykaturze, występują istotne różnice poglądów.

Przeważa pogląd opowiadający się za dopuszczalnością udzielenia przez sąd ex post osobie chorej psychicznie lub dotkniętej niedorozwojem umysłowym zezwolenia na zawarcie małżeństwa. Spotkać można jednak także zapatrywanie odmienne. Zauważyć należy ponadto, że również w ramach poglądu dopuszczającego udzielenia takiego zezwolenia występują rozbieżności. Według jednego stanowiska, udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa ex post w postępowaniu nieprocesowym (art. 561 § 2 k.p.c.) jest możliwe w każdym czasie, postępowanie o jego udzielenie może być zatem wszczęte również w toku procesu o unieważnienie małżeństwa; w takim przypadku postępowanie procesowe ulega zawieszeniu (wyroki SN z 14.2.1961 r., I CR 938/59 oraz z 1.2.1966 r., II CR 424/65).

Według innego natomiast, po wytoczeniu powództwa o unieważnienie małżeństwa postępowanie nieprocesowe w przedmiocie zezwolenia jest już "nieaktualne" i przy takim zbiegu postępowań sąd w sprawie o unieważnienie małżeństwa samodzielnie rozstrzyga, czy istniały przesłanki do udzielenia zezwolenia.

Przywołać trzeba także pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 30.6.1971 r., II CR 169/71, z 13.6. 1977 r., IV CR 203/77, z 29.12.1978 r., II CR 475/78 i z 15.2.1983 r., I CR 7/83 oraz w uchw. z 25.6.1983 r., III CZP 12/83, że udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa ex post jest niedopuszczalne w postępowaniu nieprocesowym; sąd rozpoznający sprawę o unieważnienie małżeństwa rozstrzyga prejudycjalnie, czy istniały przesłanki udzielenia takiego zezwolenia.

Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 25.10.1965 r., II CR 293/65 oraz z dnia 10.11.1999 r., I CKN 202/98, w których stwierdził, że okoliczności wymienione w art. 12 § 1 zd. 2 k.p.c. mogą być rozważane jedynie w postępowaniu toczącym się w trybie art. 561 § 2 k.p.c., na skutek wniosku osoby dotkniętej chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa, a nie w postępowaniu o unieważnienie małżeństwa, zawartego przez taką osobę mimo braku zezwolenia sądu.

Przedstawione poglądy na dopuszczalność udzielenia ex post zezwolenia na zawarcie małżeństwa dotyczą w istocie dwóch odrębnych kwestii, tj. udzielenia zezwolenia w ścisłym tego słowa znaczeniu (w trybie art. 561 § 2 i 3 k.p.c.) oraz kognicji sądu w sprawach o unieważnienie małżeństwa i rozstrzygania przez ten sąd, czy zachodziła potrzeba i przesłanki udzielenia zezwolenia.

Społeczna doniosłość aktu zawarcia małżeństwa wymaga jego odpowiedniego przygotowania. Niektóre z czynności przygotowawczych mają charakter normatywny. Celem czynności poprzedzających zawarcie małżeństwa, poza uświadomieniem przyszłym małżonkom znaczenia powziętego postanowienia, jest również zapobieżenie zawieraniu małżeństw wbrew istniejącym zakazom, których naruszenie mogłoby prowadzić do unieważnienia zawartych związków. Do czynności takich należy uzyskanie przez osobę mającą wstąpić w związek małżeński, w przypadkach prawem wymaganych, zezwolenia sądu na jego zawarcie.

 Usytuowanie udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobie dotkniętej chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym wśród czynności poprzedzających jego zawarcie wynika wyraźnie z przepisów art. 12 § 1 k.r.o. i art. 561 § 2 k.p.c., które stanowią o "zezwoleniu na zawarcie małżeństwa", a więc takim, które ma je poprzedzać, jak również z art. 561 § 3 k.p.c., nakazującym sądowi wymienić w postanowieniu o udzieleniu zezwolenia "osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte".

 Z punktu widzenia reguł wykładni gramatycznej nie daje się bronić stanowisko, że można udzielić zezwolenia na zawarcie małżeństwa, jeżeli już zostało ono zawarte. Za przyjęciem niedopuszczalności udzielenia ex post zezwolenia na zawarcie małżeństwa przemawia także wykładnia funkcjonalna. Celem wprowadzenia instytucji zezwolenia na zawarcie małżeństwa, pomimo istnienia zakazu, było umożliwienie jego zawarcia, w przypadkach wyjątkowych, uzasadniających założenie rodziny. Z chwilą zawarcia małżeństwa odpadają założenia i cele, które legły u podstaw tych unormowań, a orzekanie o zezwoleniu na jego zawarcie staje się bezprzedmiotowe. Zawarcie małżeństwa bez wymaganego prawem zezwolenia sądu stanowi naruszenie ustawowego nakazu jego uzyskania. Dopuszczenie udzielenia zezwolenia ex post w sytuacji, gdy zakładany przez ustawę jego cel już nie może być osiągnięty, stanowiłoby aprobatę dla działania bezprawnego, polegającego na zawarciu małżeństwa pomimo zakazu i bez zezwolenia.

 Stanowisko, zgodnie z którym za udzieleniem zezwolenia ex post na zawarcie małżeństwa osobie dotkniętej chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym przemawia treść art. VI § 2 przepisów wprowadzających kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz art. XI § 2 przepisów wprowadzających kodeks rodzinny z 1950 r., ma obecnie głównie walor historyczny. Jego znaczenie związane było z możliwością usunięcia wadliwości małżeństwa zawartego przez taką osobę przed dniem 1 października 1950 r., tj. przed wejściem w życie przepisów kodeksu rodzinnego, w miejsce przepisów Prawa małżeńskiego z dnia 25 września 1945 r., które nie przewidywało zezwolenia na takie małżeństwo.

Powyższe względy nakazują aprobować kierunek wykładni, oparty na przedstawionej argumentacji, zapoczątkowany wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 30.6.1971 r. (II CR 169/71), w którym uznano, że po zawarciu małżeństwa rozstrzyganie o zezwoleniu z art. 12 § 1 zd. 2 k.r.o. w postępowaniu przewidzianym w art. 561 § 2 kpc jest niedopuszczalne.

Podjęta w piśmiennictwie krytyka tego stanowiska odwołuje się przede wszystkim do wynikającej z samego faktu trwania małżeństwa koniecznej jego ochrony jako fundamentalnej zasady przepisów prawa rodzinnego. Wskazuje się w niej, że interes społeczny związany z trwaniem i prawidłowym funkcjonowaniem małżeństwa, zawartego bez wymaganego zezwolenia, ale w okolicznościach, które uzasadniałyby jego udzielenie, nie mógłby być uwzględniony i chroniony, gdyby sądowi nie przysługiwało prawo orzekania o zezwoleniu na zawarcie małżeństwa, również po jego zawarciu. Ponadto podnosi się, że bez sanowania wadliwie zawartego małżeństwa przez późniejsze udzielenie zezwolenia, małżeństwo, choć ważne, jest w swojej trwałości stale zagrożone, każdy z małżonków może bowiem w każdej chwili wystąpić o jego unieważnienie.

Krytyka ta nie może być uznana za przekonywającą, trafnie bowiem stwierdza się w piśmiennictwie, że w szczególności w przypadkach, w których przepisy dają legitymację do wytoczenia powództwa o unieważnienie małżeństwa zawartego bez wymaganego zezwolenia samym tylko małżonkom, późniejsze udzielenie zezwolenia jest niepotrzebne, jeżeli małżonkowie nie mają zamiaru wystąpić z żądaniem unieważnienia małżeństwa. Ponadto należy zauważyć, że samo dopuszczenie możliwości udzielenia zezwolenia ex post nie usuwa stanu niepewności związanego z pozostawaniem w małżeństwie, na które sąd nie udzielił nakazanego ustawowo zezwolenia. Stan taki utrzymuje się i towarzyszy małżonkom, gdy we wszczętej po zawarciu małżeństwa sprawie z wniosku jednego małżonka o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa (np. przy istniejącej przeszkodzie choroby psychicznej) dojdzie do oddalenia wniosku i ostatecznie zostaje usunięty dopiero wraz z uprawomocnieniem się wyroku unieważniającego małżeństwo, jeżeli pozew w tym przedmiocie zostanie złożony.

Uznać trzeba natomiast za trafną, zawartą w przytoczonej krytycznej argumentacji, wypowiedź na rzecz przyznania pierwszeństwa postulatowi trwałości istniejącego małżeństwa, zarówno przy rozstrzyganiu tego zagadnienia, jak i zagadnienia dopuszczalności badania przez sąd, w sprawie o unieważnienie małżeństwa, istnienia okoliczności, o których mowa w art. 12 § 1 zd. 2 k.r.o.

Jeżeli, stosownie do art. 12 § 3 k.r.o., nie można unieważnić małżeństwa z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków po jej ustaniu, to tym bardziej nie do przyjęcia jest możliwość jego unieważnienia w sytuacji, gdy zostało ono zawarte bez zezwolenia, lecz w chwili zawarcia choroba ta nie zagrażała małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa. Unieważnienie małżeństwa nie jest bowiem sankcją za dokonanie czynności sprzecznej z prawem, polegającej na zawarciu go bez ustawowo wymaganego zezwolenia, lecz następstwem zawarcia go, mimo istnienia ustawowej przeszkody. Uzasadnione dążenie do zachowania warunków, w których naruszenie prawa pociąga za sobą ujemne konsekwencje dla sprawców naruszenia, nie może prowadzić do tego, by konsekwencje te godziły w samo małżeństwo, bez uwzględnienia, że w konkretnym przypadku interes społeczny wymaga utrzymania związku małżeńskiego, zawartego wprawdzie bez zezwolenia, ale w okolicznościach, które uzasadniałyby jego udzielenie. Jeśli sąd może przed zawarciem małżeństwa udzielić zezwolenia na jego zawarcie osobie dotkniętej chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym w okolicznościach określonych w art. 12 § 1 zd. 2 k.r.o., to przy braku ustawowego zakazu w tym przedmiocie, nie ma uzasadnionej podstawy do przyjęcia, by kwestii tej, ściśle związanej z oceną zasadności powództwa, nie mógł ocenić sąd rozpoznający w procesie sprawę o unieważnienie małżeństwa.

Przyjęte przez Sąd Najwyższy stanowisko nie pozostaje w sprzeczności ze sformułowanym uprzednio zakazem orzekania ex post o udzieleniu zezwolenia na zawarcie małżeństwa. Rozstrzygając w procesie o unieważnienie małżeństwa, czy zachodziła potrzeba i przesłanki udzielenia takiego zezwolenia, sąd nie udziela zezwolenia przewidzianego w art. 12 § 1 k.r.o., które wchodzi w rachubę tylko przed zawarciem małżeństwa i tylko na wniosek nupturienta, rozpoznawany w postępowaniu nieprocesowym. Nie można więc traktować wyroku oddalającego powództwo o unieważnienie małżeństwa jako zezwolenia sądu udzielonego ex post, w wyroku tym bowiem sąd stwierdza, że małżeństwo zostało ważnie zawarte, gdyż stan zdrowia małżonka dotkniętego chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym, w chwili zawierania małżeństwa, nie zagrażał małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa. Taka ocena oznacza zarazem stwierdzenie, że w stanie rzeczy istniejącym w dacie zawarcia małżeństwa istniały podstawy do udzielenia zezwolenia na jego zawarcie.

Orzekając o tym w sprawie o unieważnienie małżeństwa, sąd może oprzeć swoją ocenę nie tylko na prognozie co do funkcjonowania małżeństwa w przyszłości, jak przy udzielaniu zezwolenia na jego zawarcie, lecz dysponuje także doświadczeniem wynikającym z oceny dotychczasowego, często długotrwałego pożycia małżeńskiego. Wykorzystanie elementu doświadczenia ma również doniosłe znaczenie dla oceny zagrożenia, jakie choroba psychiczna albo niedorozwój umysłowy rodzica, mogą stanowić dla zdrowia urodzonych w tym związku dzieci. Jest ono tym bardziej istotne, jeśli zważy się, że zagrożenie to związane jest zarówno z niebezpieczeństwem przekazania potomstwu samej choroby, cech upośledzenia umysłowego, jak i niebezpieczeństwem bezpośredniego oraz niekorzystnego wpływu chorego rodzica na sferę intelektu i życia uczuciowego dziecka. Pozbawienie sądu możliwości skorzystania z tego doświadczenia nie wydaje się uzasadnione ani wskazane

Uchwały SN z dnia 9 maja 2002 r., III CZP 7/02

Standard: 28960 (pełna treść orzeczenia)

Po zawarciu małżeństwa rozstrzyganie o zezwoleniu z art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. w postępowaniu przewidzianym w art. 561 § 2 k.p.c. jest niedopuszczalne. Sąd rozpoznający sprawę o unieważnienie - z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków - małżeństwa zawartego bez wskazanego zezwolenia rozstrzyga, czy zachodziła potrzeba i przesłanki udzielenia zezwolenia.

Uchwała SN z dnia 25 kwietnia 1983 r., III CZP 12/83

Standard: 32000 (pełna treść orzeczenia)