Dochodzenie roszczeń odszkodowawczych jako czynność zachowawcza

Czynnością zachowawczą współwłaściciela, o jakiej mowa w art. 209 KC, może być także dochodzenie roszczenia odszkodowawczego za zniszczony składnik przedsiębiorstwa, stanowiącego współwłasność (np. wspólników spółki cywilnej), jeśli ma ono na celu uzyskanie środków na zakup albo odbudowę tego elementu, w celu włączenia go do struktury przedsiębiorstwa.

Za czynność zachowawczą należy uznać dochodzenie przez współwłaściciela przeciwko posiadaczowi rzeczy roszczeń odszkodowawczych

Uchwała SN z dnia 15 listopada 2018 r., III CZP 50/18

Standard: 70042 (pełna treść orzeczenia)

Ocena dochodzenia roszczeń odszkodowawczych jako czynności zachowawczych wymaga jednak odniesienia się do źródła roszczenia i jego związku z prawem współwłasności. Istotne jest, czy określona wierzytelność odszkodowawcza ma źródło w rzeczy wspólnej i stanowi składnik pewnej gospodarczej całości.

Dochodzenie odszkodowania wynikającego z uszkodzenia rzeczy wspólnej lub zniszczenia jej części składowych, jako zmierzające do restytucji przedmiotu współwłasności, czy odszkodowania związanego z zajmowaniem lokalu przez osobę uprawnioną do lokalu socjalnego jako mającego kompensować właścicielom brak możliwości dysponowania rzeczą i osiągania pożytków, są czynnościami zmierzającymi do zachowania wspólnego prawa,  istotnie  związanymi z przedmiotem współwłasności. Takiego charakteru nie ma roszczenie odszkodowawcze wynikające z bezzasadnego wypowiedzenia przez najemcę umowy najmu rzeczy wspólnej.

Zachowanie najemcy nie zmierzało bowiem do naruszenia prawa własności i nie było wymierzone w przedmiot współwłasności. Na skutek wypowiedzenia umowy i wydania lokalu właściciele odzyskali władztwo nad rzeczą wspólną i możliwość swobodnego nią dysponowania, w tym pobierania pożytków. Pozbawieni zostali jedynie jako wynajmujący spodziewanych zysków wynikających z zawartej umowy. Roszczenie odszkodowawcze jest w tym wypadku związane jedynie z nienależytym wykonaniem zobowiązania, a dla możliwości dochodzenia takiego roszczenia nie ma istotnego znaczenia, czy wynajmujący są, czy nie są współwłaścicielami wynajętego lokalu.

Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 lutego 2009 r. V CSK 325/08 rozważając kwestię legitymacji czynnej przy dochodzeniu przez wspólników spółki cywilnej roszczeń wynikających z umowy ubezpieczenia mienia stanowiącego majątek wspólny wspólników. Sąd Najwyższy uznał, że legitymacja procesowa w przypadku dochodzenia roszczenia wynikającego z niewykonania takiej umowy przysługuje wspólnikom, którzy nawiązali stosunek zobowiązaniowy z ubezpieczycielem, przy braku możliwości zastosowania art. 209 k.c., gdyż spory z osobami trzecimi o wykonanie zobowiązań związanych z gospodarowaniem rzeczą wspólną nie stanowią czynności zachowawczych.

Podzielając wyrażony pogląd, Sąd Najwyższy uznał, że dochodzenie roszczenia odszkodowawczego, wynikającego z bezzasadnego wypowiedzenia przez najemcę umowy najmu lokalu zawartej na czas oznaczony i obejmującego utracone korzyści, nie stanowi czynności zachowawczej, a tym samym powód jako jeden z wynajmujących nie jest uprawniony do dochodzenia odszkodowania w pełnej wysokości na podstawie art. 209 k.c.

Analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego dotyczącego uznania dochodzenia roszczeń odszkodowawczych za czynność zachowawczą nie daje jednoznacznej odpowiedzi.

W wyroku z dnia 9 czerwca 1998 r. II CKN 792/97 Sąd Najwyższy stwierdził, że właściciel nieruchomości, który nią zarządza, może na podstawie art. 209 k.c. dochodzić zasądzenia na swoja rzecz całego odszkodowania pieniężnego za wyrządzoną czynem niedozwolonym szkodę polegającą na wycięciu drzew rosnących na nieruchomości. Zdaniem Sądu Najwyższego, roszczenie o naprawienie, polegające na żądaniu przywrócenia stanu poprzedniego, ma z punktu widzenia gospodarczego cel zbliżony do celu, jaki ma roszczenie negatoryjne; ponieważ istnieje nadal przedmiot współwłasność, a przyznane odszkodowanie może i powinno służyć takiemu zagospodarowaniu nieruchomości, które prowadziłoby do usunięcia lub zminimalizowania wyrządzonej szkody, dochodzenie takiego odszkodowania jest czynnością zachowawczą objętą normą art. 209 k.c.

W wyroku z dnia 15 października 2008 r. I CSK 118/08 Sąd Najwyższy uznał, że dochodzenie roszczeń odszkodowawczych - w tym wypadku związanych z wadami fizycznymi nieruchomości wspólnej - nie może być zaliczone do czynności zachowawczych w rozumieniu art. 209 k.c.

Z kolei w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 3 grudnia 2014 r. III CZP 92/14 wskazano, że współwłaściciel nieruchomości może dochodzić od gminy odszkodowania w pełnej wysokości za szkodę wynikłą z niedostarczenia uprawnionemu lokatorowi lokalu socjalnego. Sąd Najwyższy podkreślił, że wstrzymanie wykonania orzeczenia eksmisyjnego do czasu zapewnienia przez gminę lokalu socjalnego uniemożliwia właścicielom lokalu wykonywanie uprawnień właścicielskich i przynosi im wymierną szkodę w postaci pozbawienia możliwości uzyskania dochodu z tytułu należności czynszowych. Współwłaściciele nie mają przy tym możliwości podjęcia działań przywracających im pełne władztwo nad rzeczą, zatem jedynym środkiem ochrony wspólnego prawa jest dochodzenie roszczeń odszkodowawczych, które funkcjonalnie jest zbliżone do roszczenia o czynsz najmu.

Wyrok SN z dnia 10 lutego 2017 r., V CSK 270/16

Standard: 28886 (pełna treść orzeczenia)