Nieważność ze względu na skład sądu sprzeczny z przepisami prawa

Rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd drugiej instancji w składzie jednego sędziego ukształtowanym na podstawie art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczegółowych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2021 r., poz. 2095 ze zm.) ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), ponieważ nie jest konieczne dla ochrony zdrowia publicznego (art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) i prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.) oraz postanowił nadać uchwale moc zasady prawnej i ustalił, że przyjęta w uchwale wykładnia prawa obowiązuje od dnia jej podjęcia.

Uchwała SN z dnia 26 kwietnia 2023 r., III PZP 6/22

Standard: 68465 (pełna treść orzeczenia)

Przyczyną nieważności określoną w art. 379 pkt 4 k.p.c. jest, obok udziału w rozpoznaniu sprawy sędziego wyłączonego z mocy ustawy, okoliczność, że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa. Pojęcie „składu sądu”, ze względu na brak definicji normatywnej, może być różnie interpretowane. Przepisy działu trzeciego zatytułowane „Skład sądu” zawarte w księdze pierwszej, tytule pierwszym kodeksu postępowania cywilnego, regulują wyłącznie kwestie liczebności składu i kompetencyjne w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, uprawnienia referendarzy sądowych w postepowaniu cywilnym i asystentów sędziego w zakresie wydawania zarządzeń. 

Przyjmuje się obecnie, że cechą ustrojową wymiaru sprawiedliwości jest prawo do sądu właściwego do rozpoznania sprawy ze względu na jego właściwość miejscową, rzeczową i funkcjonalną oraz orzekającego we właściwym składzie i w zgodzie ze swoją kompetencją.

Uchwała SN z dnia 20 października 2022 r., III CZP 97/22

Standard: 65695 (pełna treść orzeczenia)

Rozpoznanie sprawy przez sąd, w którym pełni służbę sędzia, podlegający wyłączeniu na podstawie art. 48 § 1 pkt 1-4 k.p.c., który nie zasiada w składzie tego sądu, nie skutkuje nieważnością postępowania na podstawie art. 379 pkt. 4 k.p.c.

Uchwała SN z dnia 13 października 2022 r., III CZP 95/22

Standard: 63125 (pełna treść orzeczenia)

Sąd Najwyższy, w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę, nie podziela zapatrywania wyrażanego przez Sąd Najwyższy we wcześniejszych orzeczeniach, zgodnie z którym ustawodawca w postępowaniu cywilnym nie przyjął zasady jednolitości i niezmienności składu sędziowskiego. 

Naruszenie zasady niezmienności składu określonej w art. 47b § 1 i 2 p.u.s.p. prowadzi do orzekania w składzie sądu niezgodnym z przepisami prawa, a tym samym do nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 4 k.p.c

Uchwała SN z dnia 4 grudnia 2019 r., III UZP 10/19

Standard: 63108 (pełna treść orzeczenia)

Regulacja składu sądu – jego liczebności i stopnia zawodowości – posiada walor konstytucyjny, gdyż art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zapewniający i kształtujący prawo do sądu, określa je jako prawo do sądu „właściwego”, czyli między innymi sądu działającego w składzie zgodnym z ustawą.

W związku z tym nie można mówić o składzie sądu „lepszym” lub „gorszym”, a także stawiać tezy, że skład trzech sędziów zawodowych jest składem „lepszym” („mocniejszym”) niż skład ławniczy lub skład jednoosobowy. W określonej sprawie skład sądu jest zgodny z prawem albo jest z nim sprzeczny – tertium non datur (por. uz. uchwały SN z 18 grudnia 1968 r., III CZP 119/68, uz. uchwały SN z 20 marca 2009 r., I PZP 8/08).

Uchwała SN z dnia 16 października 2019 r., III PZP 5/19

Standard: 63334 (pełna treść orzeczenia)

Skład sądu, w którym uczestniczył sędzia sądu okręgowego delegowany przez prezesa sądu apelacyjnego na podstawie art. 77 § 9 ustawy z dnia 21 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 133 ze zm.) do pełnienia obowiązków sędziego w sądzie apelacyjnym w określonym dniu, a następnie - po odroczeniu ogłoszenia orzeczenia w sprawie rozpoznanej z jego udziałem - do pełnienia obowiązków sędziego w tym sądzie w dniu ogłoszenia orzeczenia w tej sprawie, nie jest sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Uchwała SN z dnia 17 maja 2016 r., III CZP 103/15

Standard: 47879 (pełna treść orzeczenia)

Sąd Najwyższy uznał, że udział tego samego sędziego w kolejnym postanowieniu o odrzuceniu tej samej skargi o wznowienie postępowania (również po uchyleniu poprzedniego postanowienia przez Sąd Najwyższy) nie prowadzi do nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 4 k.p.c. (por. postanowienie SN z dnia 20 stycznia 2014 r., w sprawie II PZ 34/13).

Postanowienie SN z dnia 13 stycznia 2015 r., I UZ 27/14

Standard: 28487 (pełna treść orzeczenia)

Naruszenie unormowań mających tylko organizacyjny i instrukcyjny charakter nie oznacza składu sprzecznego z ustawą.

Naruszenie sposobu przydzielania spraw sędziom, określonego w § 49 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 259), nie powoduje nieważności postępowania z przyczyn określonych w art. 379 pkt 4 k.p.c.

Wyrok SN z dnia 28 sierpnia 2013 r., V CSK 363/12

Standard: 65707 (pełna treść orzeczenia)

Inny skład sądu w chwili zamknięcia rozprawy i wydania orzeczenia powoduje nieważność postępowania wywołaną sprzecznością składu orzekającego z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Podpisanie wyroku przez część członków składu, gdy odroczono datę ogłoszenia postanowienia, oznacza, że postanowienie zostało wydane tylko w takim składzie, jaki da się stwierdzić na podstawie złożonych podpisów.

Wyrok SN z dnia 20 grudnia 2012 r., IV CSK 219/12

Standard: 68315 (pełna treść orzeczenia)

Jeżeli wydanie wyroku i jego ogłoszenie następuje w innym dniu niż określony w delegacji sędziego do sądu okręgowego, skład sądu orzekającego jest sprzeczny z przepisami i powoduje nieważność postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Nie może budzić wątpliwości, że sąd powinien być należycie obsadzony aż do chwili ogłoszenia wyroku, a co za tym idzie wszystkie czynności wykonywane przez sędziego delegowanego do orzekania w sądzie drugiej instancji, w tym wydanie i ogłoszenie orzeczenia, muszą przypadać na okres jego delegacji (postanowienie SN z dnia 19 sierpnia 2009, III CZP 48/09 oraz wyroki SN z dnia 11 lipca 2008 r., III KK 85/08, z dnia 18 listopada 2009 r., III KK 188/09 i z dnia 10 czerwca 2010 r., IV KK 422/09). Warunek ten nie jest spełniony, gdy wydanie i ogłoszenie wyroku następuje w innym dniu niż określony w delegacji. 

Postanowienie SN z dnia 9 grudnia 2010 r., IV CSK 193/10

Standard: 53394 (pełna treść orzeczenia)

Nieważność postępowania ze względu na skład sądu orzekającego sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.) może mieć miejsce także w przypadku naruszenia przepisów ustrojowych, na przykład o delegowaniu sędziego (por. wyrok SN z dnia 14 kwietnia 2004 r., III SK 26/04, a zwłaszcza uchwałę Pełnego Składu SN z dnia 14 listopada 2007 r., BSA I-4110-5/07).

Sąd Najwyższy nie dostrzega możliwości przyjęcia nieważności postępowania apelacyjnego z uwagi na procedurę ustalania (wyznaczania) składu sądu przez przewodniczącego wydziału.

Wyrok SN z dnia 10 czerwca 2010 r., I PK 52/10

Standard: 61816 (pełna treść orzeczenia)

Nie zachodzi nieważność postępowania, gdy sąd w składzie właściwym ponownie przeprowadził dowód uprzednio przeprowadzony w składzie niewłaściwym (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Pogląd przeciwny byłby nadmiernie rygorystyczny, sprzeczny z ekonomią procesową i funkcją postępowania sądowego. Brak możliwości konwalidacji postępowania przez ponowne przeprowadzenie dowodów, już w składzie właściwym oznaczałby, że sąd musi wydać orzeczenie ze świadomością, że zostanie ono uchylone przez sąd wyższej instancji wraz ze zniesieniem postępowania dowodowego przeprowadzonego w składzie niewłaściwym i sprawa zostanie przekazana do ponownego rozpoznania. Sprzeciwiają się temu zasady prawa do sądu, gdyż właściwe stosowanie przepisów postępowania nie jest celem samym w sobie, lecz służy wydaniu prawidłowego orzeczenia w rozsądnym terminie (art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności)

Sprzeczny z prawem jest każdy inny skład sądu niż skład prawem określony.

Uchwała SN z dnia 9 czerwca 2010 r., III PZP 1/10

Standard: 67569 (pełna treść orzeczenia)

Art. 379 pkt 4 k.p.c. w zdaniu drugim nawiązuje do art. 48 k.p.c.

Nie można utożsamiać z wyłączeniem z mocy ustawy sytuacji objętych hipotezą normy art. 49 k.p.c.

Wśród przesłanek wyłączenia sędziego z mocy ustawy wskazanych w art. 48 k.p.c. nie wymienia się „niezdolności do orzekania z powodu utraty cechy bezstronności i braku obiektywizmu w wyjaśnieniu i rozstrzyganiu kwestii prawnej”. Przesłanka taka może być co najwyżej oceniana w kontekście przesłanek wyłączenia sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony. 

W judykaturze, w zakresie instytucji wyłączenia sędziego na wniosek, wyrażono też pogląd, że jedynie rozpoznanie sprawy z naruszeniem art. 50 § 3 k.p.c. przez sędziego, co do którego następnie zapadło orzeczenie o jego wyłączeniu lub wniosek o wyłączenie oparty na art. 49 k.p.c. nie został w ogóle rozpoznany, należy uznać za rozpoznanie sprawy przez sędziego wyłączonego z mocy ustawy (por. wyrok SA w Krakowie z dnia 29 stycznia 2003 r., I Ca 1186/03).

Wyrok SN z dnia 6 maja 2010 r., II PK 344/09

Standard: 56921 (pełna treść orzeczenia)

W postępowaniu cywilnym nie obowiązuje zasada niezmienności składu rozpoznającego daną sprawę. Dotyczy to zarówno postępowania przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji. Zgodnie z art. 323 k.p.c., mającym zastosowanie także w postępowaniu apelacyjnym i nieprocesowym w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c., wyrok, odpowiednio postanowienie w postępowaniu nieprocesowym, może być wydany jedynie przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku.

Nieważność postępowania z przyczyny określonej w art. 379 pkt 4 k.p.c. dotyczy sytuacji, gdy skład sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, był sprzeczny z przepisami prawa, tj. był sprzeczny z przepisami kodeksu postępowania cywilnego albo nie odpowiadał kryteriom określonym w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2001 r., Nr 98, poz. 1070 ze zm.).

Należy mieć także na uwadze, że według art. 45 § 1 Prawa o ustroju sądów powszechnych sędziego w jego czynnościach może zastąpić m.in. sędzia tego samego sądu. Jak stanowi art. 45 § 2 tej ustawy, zastąpienie o którym mowa w § 1, może nastąpić na podstawie zarządzenia przewodniczącego wydziału lub prezesa sądu, wydanego na wniosek sędziego albo z urzędu, w celu zapewnienia sprawności postępowania.

Nie było więc wykluczone wydanie przez Przewodniczącego Wydziału Cywilnego Sądu Okręgowego w T. zarządzenia o zmianie składu, który został początkowo wyznaczony do rozpoznania sprawy, w celu zapewnienia sprawności postępowania. Oddalenie wniosków o wyłączenie określonych sędziów od rozpoznania sprawy nie oznaczało, że Ci sędziowie, których dotyczyły wnioski o wyłączenie, musieli brać udział w składzie sądu, który rozpoznawał sprawę.

Postanowienie SN z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CSK 178/09

Standard: 25021 (pełna treść orzeczenia)

W art. 379 pkt 4 k.p.c. stanowiącym o nieważności postępowania chodzi bowiem o sprzeczność z przepisami procesowymi dotyczącymi składu sądu (w tym mającym zastosowanie w rozpoznawanej sprawie art. 47 § 1 k.p.c., zgodnie z którym w pierwszej instancji sąd rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego, chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej) oraz przepisami ustrojowymi dotyczącymi zasad delegowania sędziów do innego sądu przewidzianych w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) (por. wyroki SN: z dnia 16 maja 2008 r., l UK 337/07, z dnia 14 kwietnia 2004 r., III SK 26/04).

Wyrok SN z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 242/09

Standard: 63117 (pełna treść orzeczenia)

Rozstrzygnięcie w sprawie ustalenia istnienia stosunku pracy i roszczeń, np. o wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych, dodatek za pracę nocną czy ekwiwalent za urlop wypoczynkowy rozpoznane przez sąd pracy, w składzie ławniczym nie jest dotknięte sankcją nieważności. Jako niedopuszczalne należy uznać natomiast oddalenie powództwa w zakresie wynagrodzenia za pracę wykonaną lub innych roszczeń, które mogą być uzasadnione zawartą umową cywilnoprawną. Prawomocne oddalenie powództwa, w tym zakresie, stanowiłoby bowiem również powagę rzeczy osadzonej dla sądu cywilnego. Tak więc w tym zakresie wyrok Sądu Rejonowego jest nieważny ze względu na niewłaściwy skład orzekający (art. 379 pkt 4 k.p.c. w związku z art. 47 § 1 k.p.c.).

Postanowienie SN z dnia 9 czerwca 2009 r., II PZP 5/09

Standard: 63962 (pełna treść orzeczenia)

W razie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie orzekał na rozprawie poprzedzającej bezpośrednio wydanie wyroku, zachodzi nieważność postępowania z tego względu, że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c., por. także wyrok SN z dnia 19 stycznia 1977 r., IV CR 219/77).

Wyrok SN z dnia 21 maja 2009 r., V CSK 418/08

Standard: 63109 (pełna treść orzeczenia)

W razie ogłoszenia wyroku przez sędziego, który nie orzekał na rozprawie poprzedzającej bezpośrednio wydanie wyroku, zachodzi nieważność postępowania z tego względu, że skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Stanowisko takie wyrażone zostało także w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1977 r., IV CR 219/77), w którym uznano, że ogłoszenie wyroku przez sędziego, bez którego udziału została przeprowadzona rozprawa, stanowi naruszenie art. 323 k.p.c., co skutkuje nieważnością postępowania.

Uchwała SN z dnia 22 lutego 2007 r., III CZP 160/06

Standard: 53398 (pełna treść orzeczenia)

Roszczenie o ustalenie istnienia stosunku pracy może być rozpoznane tylko przez sąd pracy i tylko ten sąd może, uznając jego niezasadność, wydać orzeczenie oddalające powództwo, nawet, gdy przesłanką takiego rozstrzygnięcia jest uznanie cywilnoprawnego charakteru stosunku łączącego powoda z pozwanym.

To samo dotyczy roszczeń, które mogą być wywodzone tylko ze stosunku pracy bez względu na podstawę faktyczną sporu.

W takiej sytuacji sąd pracy, stwierdzając nieistnienie stosunku pracy, nie może przekazać sprawy do rozpoznania do wydziału cywilnego sądu, a rozpoznanie sprawy przez sąd pierwszej instancji w składzie ławniczym nie uzasadnia uznania nieważności postępowania ze względu na sprzeczny z przepisami prawa skład sądu orzekającego (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Wyrok SN z dnia 15 listopada 2006 r., I PK 98/06

Standard: 63959 (pełna treść orzeczenia)

 Rozpoznanie sprawy przez sąd pierwszej instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, jeżeli przesłankę rozstrzygnięcia stanowi stwierdzenie, że strony łączyła umowa cywilnoprawna, prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c. w związku z art. 47 § 1 i 3 k.p.c.).

Wyrok SN z dnia 25 listopada 2004 r., I PK 42/04

Standard: 63958 (pełna treść orzeczenia)

W razie kilkakrotnego uchylenia wyroków sądu pierwszej instancji, w wydaniu przez ten sąd każdego kolejnego wyroku nie może brać udziału sędzia uczestniczący w składzie, który wydał którykolwiek z uchylonych wyroków.

Postanowienie SN z dnia 16 stycznia 1987 r., I CR 385/86

Standard: 32633 (pełna treść orzeczenia)

Delegowany sędzia rejonowy nie może być przewodniczącym sądu wojewódzkiego rozpoznającego sprawę w składzie trzech sędziów zawodowych. Delegacja sędziego rejonowego do sądu wojewódzkiego przez Ministra Sprawiedliwości może jedynie upoważnić tego sędziego do przewodniczenia w sprawach rozpoznawanych przez ten sąd w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.

Postanowienie SN z dnia 26 lutego 1980 r., IV CR 8/80

Standard: 31671 (pełna treść orzeczenia)

Nieważność postępowania zachodzi w każdym wypadku, gdy skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa.

Nie ma składu lepszego, czy gorszego. Jest tylko skład zgodny lub sprzeczny z przepisami prawa. Gdyby ustawodawca chciał wprowadzić różnicę między poszczególnymi składami sądu przewidzianymi w obowiązujących przepisach prawa - w szczególności gdyby chciał zmajoryzować komplet ławniczy w stosunku do kompletów zawodowych - uczyniłby to w sposób określony w art. 369 pkt 6 k.p.c. dla nieważności postępowania z powodu niewłaściwości sądu. Nie ma też znaczenia, czy skład sądu określony został bezpośrednio w przepisie prawnym, czy też skład ten stał się aktualny dopiero na skutek wydanego z mocy art. III p.w.k.p.c. zarządzenia prezesa sądu (por. uchwałę SN z dnia 21 lipca 1966 r., III CRN 62/66).

Uchwała SN z dnia 18 grudnia 1968 r., III CZP 119/68

Standard: 65689 (pełna treść orzeczenia)