Umieszczenie w DPS w trybie udzielenia zabezpieczenia

Wolność człowieka stanowi jeden z fundamentów porządku konstytucyjnego. Jest ona wartością nadrzędną, skoncentrowaną na prawach człowieka, jego godności, aktywności oraz indywidualizmie we wszystkich przejawach funkcjonowania. Z powyższych względów podlega wzmożonej ochronie prawnej, która gwarantowana jest zarówno w Konstytucji (m.in. art. 31 ust. 1,  art. 41 i art. 42) jak i przez tzw. ustawy zwykłe.

Gwarancje wolności osobistej przewidziane są nie tylko w prawie krajowym, ale również w ustawodawstwie europejskim. Art. 5 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności stanowi, iż każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, za wyjątkiem przypadków wskazanych w Konwencji i w trybie ustalonym przez prawo.

Ze względu na fakt, iż pozbawienie wolności osobistej jest najbardziej dotkliwym przejawem naruszenia wolności człowieka przez państwo, może być stosowane jedynie w ściśle określonych w ustawie przypadkach. Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z dnia 4 października 2011 r. w sprawie S 1/11 wskazał, że Konstytucja wymaga kompletności regulacji ustawowej przesłanek pozbawienia i ograniczenia wolności osobistej. Regulację ustawową powinna cechować dalej idąca szczegółowość, aniżeli ograniczania praw o charakterze ekonomicznym i socjalnym. Szczególnie restrykcyjnie musi być rozumiany wymóg ustawowego określania zasad i trybu ograniczenia lub pozbawienia wolności osobistej.

Bez wątpienia orzeczenie o przymusowym umieszczeniu w domu pomocy społecznej wiąże się z ingerencją w sferę praw i wolności człowieka. Przesądził o tym kategorycznie Europejski Trybunał Praw Człowieka, który w wyroku z dnia 16 października 2012 r. w sprawie Kędzior przeciwko Polsce uznał wprost, że umieszczenie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej za równoznaczne z pozbawieniem wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. e Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Stanowisko Trybunału jest wyrazem szerokiego rozumienia wolności w aspekcie konwencyjnym jak i konstytucyjnym. Przykładowo, pozbawieniem wolności jest nie tylko zatrzymanie i aresztowanie, ale również: umieszczenie w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjonalnym (por. postanowienie SN z dnia 30 stycznia 2019 r., III CZP 75/18); zatrzymanie i doprowadzenie do izby wytrzeźwień (por. wyrok ETPCz w sprawie Wiktorko przeciwko Polsce (skarga nr 14612/02); umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym (por. wyrok TK z 23 listopada 2016 r., K 6/14).

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 stycznia 2019 r., III CZP 75/18 wskazał, że pozbawieniu wolności w trybie udzielenia zabezpieczenia sprzeciwiają się w sposób zasadniczy funkcje i cechy konstrukcyjne cywilnego postępowania zabezpieczającego, wśród których na czoło wysuwa się poprzestanie na wymaganiu jedynie uprawdopodobnienia roszczenia (żądania). Jest jasne, że pozbawienie (ograniczenie) wolności osobistej na podstawie takiej przesłanki w sposób rażący koliduje z gwarancjami ochrony wolności ustanowionymi w Konstytucji. Postępowaniu zabezpieczającemu w sprawach cywilnych organicznie obce są drastyczne środki przymusu (por. postanowienie SN z dnia 11 marca 1969 r., II CZ 23/69).

Z powyższego wynika, że pozbawienie lub ograniczenie wolności osobistej człowieka w postępowaniu zabezpieczającym nie jest możliwe. Zważyć należy, że podstawę udzielenia zabezpieczenia stanowi uprawdopodobnienie roszczenia i interesu prawnego. Ingerencja w wolność osobistą uczestniczki poprzez umieszczenie jej w domu pomocy społecznej na czas trwania przedmiotowego postępowania w wyniku jedynie uprawdopodobnienia roszczenia w sposób rażący kolidowałoby z gwarancjami ochrony wolności ustanowionymi w Konstytucji oraz w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Do takiego procedowania jest niezbędna szczegółowa regulacja prawna, przewidująca tryb i zasady ingerencji w sferę wolności jednostki. Bez niej uwzględnienie wniosku oznaczałoby zastosowanie niedopuszczalnej w omawianym zakresie analogii albo wykładni rozszerzającej na niekorzyść uczestniczki postępowania.

Decyzja o umieszczeniu osoby w domu pomocy społecznej - w każdy przypadku - nie może zostać podjęta pochopnie. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego stawia przed sądem konkretne wymogi co do sposobu przeprowadzenia postępowania, m.in. poprzez przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych. W wyroku z dnia 24 października 1979 r. w sprawie Winterwerp p. Holandii ETPCz wskazał, że za wyjątkiem przypadków nagłych i z zastrzeżeniem, że arbitralne pozbawienie wolności nigdy nie jest zgodne z prawem – nikogo nie można pozbawić wolności bez przekonujących, obiektywnych opinii lekarskich wskazujących na chorobę umysłową; przy czym rodzaj i stopień zaburzeń musi wskazywać na potrzebę przymusowego odosobnienia, a środek taki jest dopuszczalny wyłącznie pod warunkiem ich utrzymywania się.

Powyższe jednoznacznie prowadzi do wniosku, iż udzielenie zabezpieczenia w przedmiocie umieszczenia w domu pomocy społecznej wyłącznie w oparciu o twierdzenia wnioskodawcy jest niemożliwe. Dopiero przeprowadzenie szczegółowego postępowania dowodowego, w tym pozyskanie opinii biegłych, zgodnie z wymogami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, umożliwi sądowi ocenę zasadności wniosku.

Postanowienie SR w Olsztynie z dnia 5 lutego 2020 r., III RNs 119/20

Standard: 23995 (pełna treść orzeczenia)