Pozbawianie lub ograniczanie wolności osobistej w postępowaniu zabezpieczającym
Zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych (art. 755 k.p.c.)
W odniesieniu do wymogów, które musi spełniać podstawa prawna ograniczenia prawa do wolności, Trybunał orzekł już, w świetle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 21 października 2013 r. w sprawie Del Río Prada przeciwko Hiszpanii, że aby ustawa uprawniająca sąd do pozbawienia osoby jej wolności spełniała wymogi art. 52 ust. 1 karty, musi ona być wystarczająco dostępna, precyzyjna i przewidywalna w zakresie jej stosowania, tak aby uniknąć wszelkiego ryzyka arbitralności (wyrok z dnia 15 marca 2017 r., Al Chodor, C‑528/15).
Przesłanki te odnoszą się do każdego rodzaju pozbawienia wolności, w tym pozbawienia wolności wynikającego z konieczności zapewnienia wykonania kary orzeczonej wyrokiem sądowym, i to niezależnie od możliwości uniknięcia przez osobę skazaną pozbawienia wolności wskutek wykonania nakazu wydanego w tym samym orzeczeniu lub w orzeczeniu wcześniejszym.
Wyrok TSUE z dnia 19 grudnia 2019 r., C-752/18
Standard: 72924 (pełna treść orzeczenia)
Upoważnienie lub nakaz odpowiedniego stosowanie prawa stanowi swoistą normatywną legalizację analogii, która nie może być wykorzystywana przy orzekaniu o pozbawieniu lub ograniczeniu wolności osobistej. Nakazy i zakazy wydawane w postępowaniu cywilnym, w ramach postępowania zabezpieczającego, nie mogą ingerować w wolność osobistą, wyraźnie deklarowaną przez Konstytucję i gwarantowaną jej postanowieniami.
Ze względu na fundamentalne znaczenie, jakie w porządku konstytucyjnym ma wolność człowieka - zarówno w aspekcie czysto prawnym, jak i antropologicznym oraz aksjologicznym - Sąd Najwyższy niejednokrotnie podkreślał, że żaden przypadek ingerencji państwa w wolność osobistą nie może być wyłączony spod kontroli sądu, sprawowanej z zachowaniem wszystkich jej standardów, ze szczególnym uwzględnieniem zasady dwuinstancyjności. Jest to ważne zwłaszcza wtedy, gdy osoba dotknięta tą ingerencją odczuwa pokrzywdzenie i domaga się zbadania, czy pozbawienie jej wolności było w świetle prawa i faktów uzasadnione. W związku z tym, jeżeli doszło do pozbawienia wolności, to okoliczności, które nastąpiły później - np. uwolnienie albo zmiana podstawy prawnej pozbawienia wolności - nie mogą udaremniać żądanej kontroli sądowej; każdy wypadek powinien być sprawdzony i osądzony (por. np. uz. uchwały SN z dnia 6 lutego 1996 r., III CZP 6/96, lub uz. postanowienia SN dnia 27 października 2005 r., III CK 133/05).
Wolność człowieka stanowi jeden z fundamentów liberalnego ustroju politycznego, opartego na porządku konstytucyjnym hołdującym wolności jako wartości nadrzędnej, skoncentrowanej na prawach człowieka, jego godności, aktywności oraz indywidualizmie we wszystkich przejawach funkcjonowania. Z tego względu wolność podlega podwyższonej ochronie prawnej, gwarantowanej zarówno na obszarze konstytucyjnym, jak i ustaw tzw. zwykłych. Zasadę ogólną - wypływającą z deklaracji sformułowanej w art. 30 Konstytucji - ustanawia art. 31 ust. 1, przewidujący, że wolność człowieka podlega ochronie prawnej, a rozwijają ją dalsze przepisy rozdziału II, w szczególności art. 41 i 42. Najbardziej drastycznym i najdotkliwszym przejawem naruszenia wolności człowieka przez państwo jest pozbawienie go wolności osobistej w jakiejkolwiek formie - izolacji w zakładzie penitencjarnym (karnym), detencji lub internowania - najczęściej związane z innymi dolegliwościami i ograniczeniami.
Mający swe źródło w powszechnie uznawanych wartościach moralnych i religijnych szacunek dla człowieka, jego godności i wolności doprowadził do ukształtowania się ponadczasowych zasad prawnych, wytworzonych wprawdzie głównie w prawie karnym, ale mających znaczenie uniwersalne, dotyczących każdego przypadku ingerencji państwa w wolność osobistą. Wśród nich dominują zasady nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy, bez jego normatywnego opisu), nullum poena sine lege (nie ma kary, w tym pozbawienia wolności, bez ustawy) oraz nullum poena sine culpa (nie ma kary bez winy). Obok nich funkcjonuje zasada nullum crimen sine lege scripta (nie ma przestępstwa na podstawie aktu podustawowego), a także - co w rozpoznawanym przypadku jest szczególnie ważne - nullum crimen sine lege stricta (nie ma przestępstwa, a w konsekwencji także kary, na podstawie ustawy stosowanej w drodze analogii lub wykładni rozszerzającej dokonanej na niekorzyść osoby zainteresowanej).
Wszystkie te zasady, wzmocnione doktryną praw człowieka, rozwojem liberalnej demokracji, ideą państwa prawnego oraz wzrostem znaczenia konstytucji w ustrojowych porządkach prawnych, stają się po niezbędnej adaptacji – jako uniwersalna wartość konstytucyjna - częścią każdej gałęzi prawa, w której wolność osobista może być poddana opresji, a więc nie tylko prawa karnego, ale także prawa administracyjnego, prawa pracy czy prawa cywilnego, w tym także procedur sądowych i administracyjnych. Uogólniając i syntetyzując te zasady oraz spajając je z konstytucyjnym przyzwoleniem na pozbawienie lub ograniczenie wolności tylko na zasadach i w trybie określonym w ustawie (art. 41 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 31 ust. 2 Konstytucji), można wysłowić normę nullum amissione libertatis sine lege, scilicet sine lege stricta - nie można nikogo pozbawić wolności bez ustawy, bez określenia zasad i trybu, a w szczególności z odwołaniem się do analogii, odpowiedniego stosowania prawa albo wykładni rozszerzającej na niekorzyść.
Ustawodawca nie może przez niejasne formułowanie przepisów pozostawiać nadmiernej swobody przy ich stosowaniu, co w szczególności dotyczy ustalania zakresu podmiotowego i przedmiotowego ograniczeń wolności i praw jednostki (wyroki Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 października 2001 r., K 33/00, z dnia 22 maja 2002 r., K 6/02, z dnia 20 kwietnia 2004 r., K 45/02).
Upatrywaniu w przepisach o zabezpieczeniu podstawy orzekania o pozbawienia wolności sprzeciwiają się w sposób zasadniczy - co trzeba wyraźnie podkreślić - także funkcje i cechy konstrukcyjne cywilnego postępowania zabezpieczającego, wśród których na czoło wysuwa się poprzestanie na wymaganiu jedynie uprawdopodobnienia roszczenia (żądania). Jest jasne, że pozbawienie (ograniczenie) wolności osobistej na podstawie takiej przesłanki w sposób rażący kolidowałoby z gwarancjami ochrony wolności ustanowionymi w Konstytucji.
Postępowaniu zabezpieczającemu w sprawach cywilnych organicznie obce są drastyczne środki przymusu (por. postanowienie SN z dnia 11 marca 1969 r., II CZ 23/69).
Na marginesie należy zauważyć, że jakkolwiek w nielicznych wypadkach przepisy kodeksu postępowania cywilnego pozwalają na pozbawienie wolności osobistej, to jednak ustawa zawsze - w tych wypadkach także przez odesłanie do stosowania przepisów kodeksu postępowania karnego - określa podmiotowy i przedmiotowy zakres orzekania oraz jego „tryb” (art. 276 § 2, art. 916, 917 oraz art. 1054-1059 w związku z art. 163 § 2).
Podobnie, wymagane konstytucyjnie standardy zostały spełnione w innych przypadkach, w których pozbawienie (ograniczenie) wolności zostało dozwolone na czas trwania postępowania sądowego (por. np. art. 258 k.p.k. oraz art. 27 § 1 i 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 969).
Postanowienie SN z dnia 31 stycznia 2019 r., III CZP 75/18
Standard: 23810 (pełna treść orzeczenia)