Sens, istota, struktura, zakres klauzuli wykonalności

Egzekucja sądowa może się toczyć na rzecz osoby, która w świetle tytułu wykonawczego jest wierzycielem i przeciwko osobie, która została w nim określona jako dłużnik; jej przedmiotem ma być obowiązek o takiej treści, jaka została stwierdzona w tytule wykonawczym. Ustawodawca ściśle określił zarówno formę dokumentu będącego tytułem wykonawczym (art. 776 w związku z art. 777 k.p.c.), jak i okoliczności, w jakich może być wydany konkretnej osobie, aby uczyniła z niego prawem przewidziany użytek (art. 781-785 k.p.c.). Tytułem wykonawczym jest przy tym wyłącznie dokument oryginalny i tylko taki dokument może spełniać funkcje tytułu wykonawczego wtedy, gdy ustawodawca przewiduje, że działania zmierzające do zabezpieczenia lub zaspokojenia długu będą dopuszczalne wyłącznie w oparciu o tytuł wykonawczy.

Wierzyciele i dłużnicy obowiązków, także już ustalonych w tytułach wykonawczych, mogą się zmieniać na skutek zdarzeń prowadzących do następstwa prawnego w sferze stwierdzonych nimi praw i obowiązków. W art. 788 § 1 k.p.c. ustawodawca określił reguły, z zachowaniem których następstwo to może być przeniesione do treści tytułu wykonawczego, z takim skutkiem, że – bez konieczności prowadzenia osobnych postępowań o pozbawienie wykonalności tytułu już powstałego i o zasądzenie nadającego się do egzekucji świadczenia na rzecz lub przeciwko następcom prawnym wierzyciela lub dłużnika – możliwe będzie prowadzenie egzekucji obowiązku stwierdzonego tytułem wykonawczym w zaktualizowanej relacji materialnoprawnej wierzyciel - dłużnik. 

Ustawą nowelizującą z 4 lipca 2019 r. ustawodawca zmienił niektóre przepisy o postępowaniu klauzulowym i egzekucyjnym, w tym określające zakres kompetencji przysługujących organom egzekucyjnym do badania przesłanek materialnoprawnych istotnych dla odpowiedzi na pytanie, czy istnieje dług mający podlegać egzekucji z uwagi na jego możliwe przedawnienie – art. 797 § 1[1] k.p.c., jak i decydujących o tym, w relacjach między jakim podmiotami dług ten istnieje – art. 804[1] i art. 804[2] k.p.c.

Dodanie art. 804[2] § 2 k.p.c. miało pozwolić na wszczęcie i prowadzenie postępowania egzekucyjnego w sytuacji, gdy po powstaniu tytułu wykonawczego, ale jeszcze przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego uprawnienie przeszło na inną osobę, jeżeli osoba, na którą przeszły uprawnienia wykaże przejście uprawnienia dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. W sytuacji, gdy tego rodzaju dokumenty nie zostaną przedłożone, organ egzekucyjny odmawia wszczęcia egzekucji bez wzywania wierzyciela do uzupełnienia braków wniosku. Kwestia następstwa prawnego została analogicznie uregulowana w przypadku przejścia egzekwowanego uprawnienia na inną osobę po wszczęciu postępowania egzekucyjnego.

Stosownie do art. 804[1] k.p.c., osoba ta może wstąpić do postępowania egzekucyjnego na miejsce wierzyciela za jego zgodą, jeżeli przejście będzie wykazane dokumentem urzędowym lub dokumentem prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. Również w tym przypadku następca prawny nie musi uzyskiwać klauzuli wykonalności na swoją rzecz, jednak warunkiem kontynuowania postępowania egzekucyjnego w razie przejścia egzekwowanego uprawnienia na inną osobę jest zgoda wierzyciela egzekwującego na wstąpienie nabywcy w miejsce zbywcy. Zgoda taka może wynikać z treści dokumentu wykazującego przejście uprawnienia lub może być złożona komornikowi na piśmie lub ustnie do protokołu (art. 760 § 1 k.p.c.). Równocześnie ustawodawca zmienił art. 788 k.p.c. przez dodanie do niego § 3, nakładającego na sąd obowiązek „odmowy” nadania klauzuli wykonalności, jeżeli wszczęcie lub dalsze prowadzenie egzekucji jest możliwe na zasadach przewidzianych w art. 804[1] i art. 804[2] k.p.c., z których pierwszy został dodany ustawą z 27 maja 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1311), a drugi ustawą nowelizującą z 4 lipca 2019 r.

Postępowania przewidziane przez art. 793 i art. 794 k.p.c. nie są postępowaniami klauzulowymi w ścisłym tego słowa znaczeniu i zaliczają się do szerszej grupy postępowań w przedmiocie wydania tytułu wykonawczego, do której – poza klauzulowym – należy też postępowanie unormowane w art. 795[1]–795[17] k.p.c. 

Uchwała SN z dnia 25 maja 2023 r., III CZP 151/22

Standard: 69735 (pełna treść orzeczenia)

Podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 776 k.p.c.). W braku tytułu wykonawczego egzekucja – jako bezpodstawna – nie może się toczyć, a organ egzekucyjny powinien odmówić jej wszczęcia.

W strukturze tytułu wykonawczego, podobnie jak tytułu egzekucyjnego, wyodrębnić można element przedmiotowy w postaci określenia świadczenia, które ma być spełnione, oraz element podmiotowy konkretyzujący wierzyciela i dłużnika. Elementy te determinują przedmiotowy i podmiotowy zakres egzekucji, wskazując jakie świadczenie, przez kogo i na czyją rzecz ma być spełnione. Prowadzenie egzekucji poza tymi granicami, w tym na rzecz innej osoby niż wskazana w tytule jako wierzyciel, jest niedopuszczalne.

Oznaczenie wierzyciela i dłużnika zawarte w tytule wykonawczym, a tym samym podmiotowy zakres egzekucji, odpowiada oznaczeniu wierzyciela i dłużnika w tytule egzekucyjnym. Zmiana podmiotowa po stronie wierzyciela lub dłużnika, do której doszło po wydaniu tytułu egzekucyjnego, nie upoważnia do wszczęcia egzekucji na rzecz następcy prawnego na podstawie dotychczasowego tytułu. Z art. 788 k.p.c. wynika konieczność uwzględnienia następstwa prawnego w treści tytułu wykonawczego (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2004 r., III CZP 63/04, OSNC 2005, nr 10, poz. 174). Odmienne stanowisko zajęte wcześniej w tej kwestii przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 maja 2002 r., II CKN 803/00 (OSNC 2003, nr 9, poz. 119) spotkało się z krytyczną oceną piśmiennictwa. Już wcześniej Sąd Najwyższy wyraźnie podkreślił, że brak tytułu wykonawczego stanowi bezwzględną przeszkodę w podejmowaniu czynności egzekucyjnych (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1987 r., III CZP 58/87, OSNCP 1989, nr 4, poz. 59).

Uchwała SN z dnia 9 maja 2008 r., III CZP 27/08

Standard: 22472 (pełna treść orzeczenia)