Odmawia dokonania czynności notarialnej ze względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego

Zawarte w art. 81 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz.U. z 2008 r., Nr 189, poz. 1158 ze zm.) określenie "sprzeczna z prawem" obejmuje także sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, z tym że notariusz odmawia dokonania czynności notarialnej ze względu na tę sprzeczność, jeżeli wynika ona z treści zamierzonej czynności notarialnej lub z okoliczności jej dokonywania.

Według art. 80 § 2 Pr.not., przy dokonywaniu czynności notarialnych notariusz jest obowiązany czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne.

W uzasadnieniu uchwały z dnia 9 maja 1995 r., III CZP 53/95 Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli stosunek prawny nie sprzeciwia się wymaganiom przewidzianym w art. 353[1] k.c., a więc również zasadom współżycia społecznego, to znaczy, że nie jest sprzeczny z prawem. Ocena należy do notariusza, a w wypadku odmowy dokonania czynności przez notariusza – do sądu rozpoznającego zażalenie. Z kolei w wyroku z dnia 5 lutego 2004 r., III CK 271/02 Sąd Najwyższy, w ślad za swoim poglądem wyrażonym w uzasadnieniu uchwały z dnia 29 maja 1990 r., III CZP 29/90, stwierdził, że notariusz sprawuje jurysdykcję prewencyjną, oddziałując na zainteresowanych kontrahentów, tak aby swoje stosunki prawne ukształtowali zgodnie z prawem i zasadami współżycia społecznego. Natomiast Sąd Apelacyjny w Białymstoku w postanowieniu z dnia 23 marca 2011 r., I ACa 191/11 jednoznacznie i kategorycznie przyjął, że określenie „czynność notarialna sprzeczna z prawem” w rozumieniu art. 81 Pr.not. obejmuje czynność sprzeczną z ustawą, mającą na celu obejście ustawy, czynność sprzeczną z zasadami współżycia społecznego oraz czynność sprzeczną z prawomocnym orzeczeniem sądu, które kształtuje między stronami stan prawny.

Obowiązująca treść art. 81 Pr.not. nie wydaje się przypadkowa. Ustawodawca miał na myśli i chciał osiągnąć coś więcej, a mianowicie objąć nim również prawo zwyczajowe oraz zasady współżycia społecznego. Z art. 58 k.c. wynika przecież, że czynność prawna może być sprzeczna nie tylko z ustawą, ale również z zasadami współżycia społecznego, przy czym w obu wypadkach przewidziana jest sankcja nieważności. Nie ma zatem żadnego uzasadnienia dla odmiennego traktowania czynności prawnej sprzecznej z ustawą i sprzecznej z zasadami współżycia społecznego na gruncie art. 81 Pr.not.

W każdym razie należy uznać, że zakaz dokonywania czynności sprzecznej z prawem nie zwalnia notariusza od oceny, czy w konkretnym wypadku nie zachodzi sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Odmowa dokonania czynności notarialnej może jednak nastąpić tylko w sytuacjach wyjątkowych: gdy mająca być sporządzona czynność naruszałaby obowiązujący porządek prawny. Strony bowiem mogą kształtować stosunek prawny według swego uznania, aczkolwiek z zachowaniem art. 353[1] k.c.

Status prawny notariusza rzutuje na wykładnię art. 81 Pr.not., gdyż notariusz na podstawie tego przepisu ma prewencyjnie eliminować czynności, które byłyby sprzeczne z prawem.

Normatywny charakter klauzuli generalnej nakazuje wykluczyć na samej płaszczyźnie semantycznej tezę, że sformułowania w stylu „sprzeczność z prawem”, „sprzeczność z porządkiem prawnym”, czy też „sprzeczność z ustawą” nie obejmują treści normatywnej art. 58 § 2 k.c. Z tego właśnie powodu nie można ściśle interpretować użytego w art. 81 Pr.not. wyrazu „prawo”, a zatem przyjmować, że chodzi tutaj tylko o niezgodność z konstytucyjnie rozumianymi źródłami prawa (art. 87-94 Konstytucji): Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami. Innymi słowy, że w omawianej sytuacji sprzeczność z prawem należy rozumieć wyłącznie jako zaprzeczenie zachowania uwzględniającego nakazy i zakazy wynikające z normy prawnej.

Pojęcie sprzeczności z prawem obejmuje bowiem również naruszenie norm moralnych i obyczajowych, określanych terminem „zasad współżycia społecznego” (lub „dobrych obyczajów”). Do odmiennego wniosku mogłaby prowadzić dopiero wykładnia systemowa bądź funkcjonalna przepisu zawierającego takie semantycznie pojemne sformułowania. Stwierdzenie to jest także w pełni adekwatne w odniesieniu do zawartego w art. 81 Pr.not., sformułowania, że notariusz odmówi dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem, zwłaszcza iż do odmiennych wniosków nie prowadzi również analiza systemowa i funkcjonalna., skoro w Prawie notarialnym brak jest innych regulacji prawnych, odnoszących się do omawianego zagadnienia i mogących wskazywać na wyłączenie art. 81 Pr.not. w zakresie odnoszącym się do stosowania art. 58 § 2 k.c.

Za przyjętym stanowiskiem przemawiają też względy funkcjonalne, w szczególności status prawny notariusza oraz jego zadania w ramach obrotu cywilnoprawnego.

Po pierwsze, trudno akceptować stanowisko, że notariusz będąc osobą zaufania publicznego może dokonywać i umożliwiać czynności notarialne co do których przyjmuje, że są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a tym samym bezwzględnie nieważne. Przecież jego jednym z głównych zadań, to ochrona bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego przez prewencyjne eliminowanie wadliwych czynności prawnych oraz ochrona interesu stron przez zapobieżenie zaangażowaniu się przez nie w przedsięwzięcie, które może zostać później uznane za prawnie wadliwe.

Nie ulega więc wątpliwości, że dla sposobu rozwiązania przedstawionego zagadnienia zasadnicze znaczenie musi mieć zasada legalizmu, w myśl, której przestrzeganie prawa w szerokim tego słowa rozumieniu, to pierwszoplanowy i podstawowy obowiązek notariusza.

Aczkolwiek art. 81 Pr.not. co do zasady powinien być interpretowany ściśle, to jednakże jego zastosowanie w praktyce wymaga uwzględnienia specyfiki działania notariusza.

Notariusz powinien odmówić dokonania czynności notarialnej jeśli uzna, że czynność ta jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, albowiem przepis art. 58 § 2 k.c. jest dla niego wiążący. Jednocześnie nie jest jednak wskazane, ażeby aktywność notariusza w tym zakresie sięgała zbyt daleko, gdyż prowadzone przez niego postępowanie nie w każdym wypadku stwarza podstawę dla podjęcia trafnej decyzji co do uwzględnienia art. 58 § 2 k.c. Notariusz powinien ograniczać się do wypadków, gdy sprzeczność z zasadami współżycia społecznego jest oczywista i jednoznaczna.

Z tego powodu niezbędne jest jednak skorelowanie tego stanowiska z odpowiednią wykładnią art. 49 Pr.not. Tylko bowiem wówczas uzasadnione mogłoby być przyjmowanie odpowiedzialności notariusza. Taka wykładnia art. 49 Pr.not. respektowałaby specyfikę stosowania prawa przez notariusza. Znajduje też uzasadnienie we właściwościach dotyczących stosowania klauzul generalnych, wyrażających się zwłaszcza w wieloaspektowym osłabieniu znaczenia wykładni językowej, a co prowadzi do wzmocnienia efektu odrzucenia koncepcji jednej trafnej decyzji organu stosującego prawo.

Uchwała SN z dnia 18 grudnia 2013 r., III CZP 82/13

Standard: 22162 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy