Naruszenie prawa osoby trzeciej w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c.

Art. 841 § 1 k.p.c. wymaga spełnienia przesłanki w postaci naruszenia przez czynność egzekucyjną prawa podmiotowego osoby trzeciej. Przepis ten nie określa, naruszenie jakich praw objęte jest wynikającą z niego ochroną. 

Prawo własności, jako prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym, skuteczne przeciwko każdemu, składa się z zestawu uprawnień, do których należy prawo do posiadania rzeczy, prawo do korzystania z niej i do pobierania z niej pożytków oraz prawo do rozporządzania rzeczą. Naruszenie któregokolwiek z tych uprawnień stanowi naruszenie prawa własności i może stać się przedmiotem ochrony prawnej.

Wyrok SN z dnia 11 maja 2017 r., II CSK 590/16

Standard: 39005 (pełna treść orzeczenia)

Naruszenie prawa osoby trzeciej w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. może nastąpić wówczas, gdy wierzyciel nie ma uprawnienia, by zaspokoić swą należność z zajętego przedmiotu lub prawa, pomimo że z formalnego punktu widzenia istnieją przesłanki, które zezwalają organom egzekucyjnym na skierowanie egzekucji do zajętego przedmiotu lub prawa.

Kodeks postępowania cywilnego, odmiennie niż to czynił kodeks poprzednio obowiązujący, nie określił, naruszenie jakich praw może stanowić podstawę powództwa ekscydencyjnego. Przykładowe wskazanie sytuacji, w których skierowanie egzekucji do przedmiotu stanowiło naruszenie prawa osoby trzeciej, zawierał art. 574 § 1 k.p.c. z 1930 r. W myśl tego przepisu mogło to nastąpić, w szczególności gdy:

1) przedmiot stanowił własność osoby trzeciej,

2) przysługiwało jej na przedmiocie ograniczone prawo rzeczowe, a ustawa nie nakazywała tego prawa w inny sposób w egzekucji uwzględnić,

3) przedmiot nie należał do dłużnika, a osoba trzecia miała prawo żądać zwrotu tego przedmiotu,

4) na korzyść osoby trzeciej istniał obowiązujący dla wierzyciela zakaz zbywania lub obciążania przedmiotu.

Jak wskazuje się doktrynie uregulowanie to nie pozostało bez wpływu na wykładnię w orzecznictwie w tym zakresie art. 841 § 1 ( zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1992 r., III CZP 5/92, OSNC 1992/9/157 ). W uzasadnieniu wyroku z dnia 9 stycznia 2003 r., IV CK 327/02 (M. Praw. 2004, nr 3, s. 106) Sąd Najwyższy wskazał, że poszukując właściwego ratio legis art. 841, w pewnym stopniu można posłużyć się wskazaniami wynikającymi z odpowiedniego przepisu art. 574 § 1 k.p.c. z 1930 r. Przykładowy charakter podstaw powództwa określonych w powołanym art. 574 § 1 k.p.c. z 1930 r. skłonił współczesnego ustawodawcę do rezygnacji z tej techniki legislacyjnej; nie ma jednak przesłanek do supozycji, jakoby w obecnym przepisie art. 841 k.p.c. doszło do ich istotnego rozszerzenia kosztem wierzycieli egzekwujących.

Przyjmuje się w dalszym ciągu, że podstawę powództwa ekscydencyjnego stanowi naruszenie praw podmiotowych osoby trzeciej (zarówno bezwzględnych, jak i względnych) w postępowaniu egzekucyjnym. Naruszenie praw, o których stanowi art. 841 § 1 k.p.c., odnosi się tylko do naruszenia praw majątkowych.

Spośród praw bezwzględnych, których naruszenie uprawnia do poszukiwania ochrony na podstawie art. 841 § 1, w pierwszej kolejności wymienia się – z uwagi na jego charakter i najpełniejszą treść – prawo własności oraz współwłasność jako stanowiącą odmianę własności a dalej ograniczone prawa rzeczowe. W doktrynie przyjmuje się zgodnie, że ograniczone prawa rzeczowe, zwłaszcza zastaw i hipoteka, nie mogą być naruszone przez egzekucję w rozumieniu art. 841, gdyż są chronione w egzekucji w inny sposób. Wiąże się to z możliwością uczestnictwa wierzycieli rzeczowych (zastawnika, wierzyciela hipotecznego) w podziale sumy uzyskanej przez egzekucję z przedmiotu zastawu lub hipoteki, wszczętą na wniosek innego wierzyciela (zob. uzasadnienie wymienionej uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1992 r. III CZP 5/92, OSNC 1992, Nr 9, poz. 157).

Zajęcie w toku egzekucji przedmiotu obciążonego ograniczonym prawem rzeczowym stanowi naruszenie prawa osoby trzeciej w rozumieniu art. 841 § 1 k.p.c. tylko wówczas, gdy ustawa nie nakazuje uwzględniać tego prawa w egzekucji w inny sposób.

Poza przysługującymi osobie trzeciej ograniczonymi prawami rzeczowymi także prawa względne, które uzyskały przez wpis w księdze wieczystej rozszerzoną (poza stosunek zobowiązaniowy, z którego wynikają) skuteczność, są chronione w egzekucji z nieruchomości. Zgodnie z art. 922 k.p.c., uczestnikami postępowania egzekucyjnego z nieruchomości są również osoby, którym przysługują prawa rzeczowe ograniczone lub roszczenia albo prawa osobiste zabezpieczone na nieruchomości poprzez ich wpis w księdze wieczystej. Sposób ochrony tych praw w egzekucji z nieruchomości reguluje art. 1000 § 1 k.p.c. (wyr. SA w Lublinie z 9.12.1998 r., I ACA 352/98, niepubl.). Chociaż roszczenia te wygasają z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności, to jednak z mocy art. 1000 § 1 k.p.c., na ich miejsce powstaje prawo do zaspokojenia z ceny nabycia z pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale ceny uzyskanej z egzekucji (art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c. ). W ten sposób pozycja kupującego, który uwidocznił swoje roszczenie o przeniesienie własności w księdze wieczystej jest podobna do pozycji wierzyciela hipotecznego. Poza tym, uprawniony w ten sposób z umowy przedwstępnej, decydując się na nabycie nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego, może przystąpić do licytacji, nie składając rękojmi (art. 964 § 1 k.p.c.) a następnie może zaliczyć na poczet ceny własną wierzytelność na warunkach określonych w art. 968 k.p.c.

Wykładnia systemowa i celowościowa wskazuje, że nie każde prawo podmiotowe względne i to w nieograniczonym zakresie podlega ochronie w drodze powództwa ekscydencyjnego, bowiem wówczas doszłoby do podważenia reguły wynikającej z art. 803 k.p.c., według której wierzyciel może zaspokoić się z całego majątku dłużnika zwłaszcza w takiej sytuacji, jak w niniejszej sprawie, kiedy roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości może powstać po ponad 10 – u latach od zawarcia umowy przedwstępnej. Jak widać, ustawodawca w postępowaniu egzekucyjnym uwzględnił, ale jedynie w określonym zakresie i w określony sposób, przysługujące osobom trzecim roszczenia osobiste - w tym roszczenie o przeniesienie własności nieruchomości. Dlatego usprawiedliwione jest wnioskowanie, iż inne prawa względne i wynikające z nich roszczenia osobiste, które odnoszą się do zajętej nieruchomości, w tym także roszczenia przysługujące wobec dłużnika – właściciela nieruchomości o zawarcie umowy przenoszącej jej własność, nie stanowią co do zasady podstawy do zwolnienia tej nieruchomości od zajęcia. Trudno przyjąć, żeby roszczenie powódki, nie wpisane do księgi wieczystej korzystało z szerszej ochrony i stanowiło skuteczną podstawę do powództwa ekscydencyjnego, którego konsekwencją byłoby zwolnienie od egzekucji zajętej nieruchomości i umożliwienie w przyszłości wykonania zobowiązania z umowy przedwstępnej.

Wyrok SN z dnia 2 marca 2016 r., V CSK 372/15

Standard: 21880 (pełna treść orzeczenia)