Zakres kognicji sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu

Dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik złożył oświadczenie o poddaniu się egzekucji świadczeń alimentacyjnych; sąd może oddalić wniosek o nadanie takiemu aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności, jeżeli z jego treści oraz oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji w sposób oczywisty wynika, że zostało złożone w celu obejścia prawa.

Notarialny tytuł egzekucyjny - podobnie jak bankowy tytuł egzekucyjny, a także ugoda sądowa - nie ma charakteru jurysdykcyjnego, powstaje nie wskutek sądowego rozstrzygnięcia, lecz z woli stron stosunku prawnego. Abstrahując od teoretycznych sporów odnośnie do charakteru prawnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji, za bardziej przekonujący uznać należy pogląd, że jest ono jednostronną czynnością materialnoprawną nie zaś procesową (nie jest składane w postępowaniu cywilnym, lecz skierowane do wierzyciela). Skutki tej czynności mają - i ta kwestia nie może budzić wątpliwości - charakter procesowy, powstaje bowiem tytuł egzekucyjny. Można zatem bronić poglądu, że ważność i skuteczność oświadczenia o poddaniu się egzekucji podlega ocenie z punktu widzenia przepisów prawa materialnego, natomiast wykreowany takim oświadczeniem skutek procesowy w postaci notarialnego tytułu egzekucyjnego ocenić należy według prawa procesowego. Dostrzegając w tym tylko zakresie pewne analogie w odniesieniu do ugody sądowej, nie powinna budzić zastrzeżeń możliwość odwołania się - w postępowaniu wywołanym wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu - do przesłanki obejścia prawa, przewidzianej w art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c.

Przeciwko prezentowanemu stanowisku nie może przemawiać okoliczność, że organem, przed którym może toczyć się postępowanie klauzulowe, jest także referendarz sądowy, który zgodnie z art. 2 § 2 zd. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.) został powołany wyłącznie do wykonywania zadań z zakresu ochrony prawnej, innych niż wymiar sprawiedliwości.

Nie budzi wątpliwości, że uprawnienie do weryfikowania oświadczenia dłużnika o dobrowolnym poddaniu się egzekucji w akcie notarialnym wykracza poza sferę ustrojowych uprawnień referendarza sądowego i łączy się ze sprawowaniem władzy sądzenia (wymiaru sprawiedliwości), której wykonywanie zostało zastrzeżone do wyłącznej kompetencji sądów (art. 175 ust. 1 Konstytucji). Pamiętać jednak należy, że organem, który nadaje klauzulę wykonalności notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu jest sąd, z tym że - jak stanowi art. 781 § 11 k.p.c. - tytułowi egzekucyjnemu, o którym mowa w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. klauzulę wykonalności „może nadać także referendarz sądowy”. Taka regulacja pozwala w praktyce uniknąć wspomnianej kolizji, jaka mogłaby powstać przy wykonywaniu zadań powierzonych referendarzowi sądowemu.

W obowiązującym systemie prawnym przewidziane zostały rozwiązania, według których zakres kognicji organu, który nadaje klauzulę wykonalności został poszerzony o możliwość badania ugód zawartych poza sądem w płaszczyźnie ich zgodności z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Tego rodzaju rozwiązanie zastało przewidziane w odniesieniu do ugody o naprawienie szkody wyrządzonej pracodawcy przez pracownika (por. art. 121[1] § 2 k.p.), ugody zawartej przed komisją pojednawczą w sprawach ze stosunku pracy (por. 255 § 2 zd. 1 k.p.) oraz ugody zawartej przed mediatorem, która dodatkowo powinna jeszcze podlegać ocenie pod kątem ewentualnego obejścia prawa przez ugadzające się strony (zob. art. 183[14] § 3 k.p.c.).

Wymienione przepisy wprowadzają istotne odstępstwa od ogólnych zasad obowiązujących w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności, w związku z czym nie należy ich wykładać w sposób rozszerzający. W szczególności nie ma podstaw do przenoszenia ich na grunt postępowania o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu.

Tytuły egzekucyjne w postaci ugód zawieranych przez pracownika i pracodawcę oraz ugód zawieranych przed mediatorem są sporządzane w prywatnoprawnym trybie przy udziale osób, które nie muszą dysponować wiedzą prawniczą, co uzasadnia bardziej intensywną kontrolę tych tytułów w ramach postępowania o nadanie klauzuli wykonalności. Wskazanych reguł postępowania nie można odnieść do tytułu egzekucyjnego jakim jest akt notarialny, skoro powstaje on w postępowaniu notarialnym prowadzonym przez notariusza, który działa jako osoba zaufania publicznego i ma obowiązek wykonywać powierzone mu zadania zgodnie z prawem oraz kierować się zasadami godności, honoru i uczciwości, a przy dokonywaniu swych czynności powinien czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których podejmowana czynność może powodować skutki prawne (art. 2 § 1, art. 15 § 1 oraz art. 80 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 788 ze zm., dalej jako: „Pr. not.).

Z tych względów czynności notarialne polegające na sporządzaniu tytułów egzekucyjnych nie wymagają w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności weryfikacji także od strony merytorycznej. Rozwiązanie przeciwne polegające na prewencyjnej kontroli czynności podejmowanych przez wykwalifikowany organ ochrony prawnej jakim jest notariusz, który w świetle powołanych unormowań ma za zadanie stać na straży porządku prawnego, byłoby rozwiązaniem asystemowym.

Należy jednak podnieść, że tym bardziej asystemowym rozwiązaniem byłoby wykluczenie - nawet w zupełnie wyjątkowych przypadkach – możliwości powoływania się w postępowaniu klauzulowym na swego rodzaju klauzulę porządku publicznego z tego tylko względu, że tytuł egzekucyjny wykreowany został „pod nadzorem” notariusza, przy świadomości, że nadanie mu sądowej klauzuli wykonalności, stanowiłoby oczywiste obejście prawa, pieczętowane powagą i autorytetem sądu.

Zgodzić się należy z argumentem, że jedynie należycie ustalone okoliczności faktyczne mogą stanowić podstawę kwalifikacji obowiązku świadczenia jako uzasadnionego w świetle obowiązujących norm prawnych albo jako nie zasługującego na ochronę prawną, a nie ulega wątpliwości, że w postępowaniu klauzulowym organy procesowe nie dysponują odpowiednimi środkami, przy użyciu których mogłyby dokonywać wiążących ustaleń faktycznych. Sąd Najwyższy dostrzegł te uwarunkowania i dlatego tezę o możliwości oddalenia wniosku o nadanie notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności ograniczył do sytuacji zupełnie wyjątkowej, gdy nie zachodzi potrzeba dokonywania jakichkolwiek ustaleń sądowych, dla stwierdzenia, że oświadczenie o poddaniu się egzekucji złożone zostało w celu obejścia prawa. Przyjęcie takiego poglądu nie może być odczytywane w praktyce obrotu – zważywszy na wskazane zastrzeżenia i uwarunkowania wynikające z okoliczności o wyjątkowym charakterze – jako wyłom w utrwalonym od lat stanowisku Sądu Najwyższego, w pełni aprobowanym przez doktrynę, lecz powinno być potraktowane jako niezbędne i konieczne wskazanie na możliwość odmowy nadania notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności w sytuacji, w której jedynym celem uruchomienia postępowania klauzulowego miałaby być legitymizacja przez sąd fikcji prawnej, celu niegodziwego, służącego obejściu prawa, albo godzącego w podstawowe zasady porządku prawnego. Tylko w takich sytuacjach brak zgody sądu na powstanie tytułu wykonawczego znajduje usprawiedliwienie.

Skoro tylko postępowanie rozpoznawcze jest w pełni przystosowane do rozpatrywania spraw cywilnych co do ich istoty, to wyłącznie w ramach tego postępowania może być przeprowadzona prawna ocena obowiązku stwierdzonego w akcie notarialnym. W zależności od stanu stosunków, jakie ukształtowały się między wierzycielem a dłużnikiem, postępowanie takie może zostać wszczęte wskutek powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.), o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 § 1 pkt 1 lub 2 k.p.c.) albo o naprawienie szkody lub zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (nienależnego świadczenia).

Uchwała SN z dnia 4 grudnia 2013 r., III CZP 85/13

Standard: 21839 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy