Zakres kognicji sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu

Dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik złożył oświadczenie o poddaniu się egzekucji świadczeń alimentacyjnych; sąd może oddalić wniosek o nadanie takiemu aktowi notarialnemu klauzuli wykonalności, jeżeli z jego treści oraz oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji w sposób oczywisty wynika, że zostało złożone w celu obejścia prawa.

Notarialny tytuł egzekucyjny - podobnie jak bankowy tytuł egzekucyjny, a także ugoda sądowa - nie ma charakteru jurysdykcyjnego, powstaje nie wskutek sądowego rozstrzygnięcia, lecz z woli stron stosunku prawnego. Abstrahując od teoretycznych sporów odnośnie do charakteru prawnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji, za bardziej przekonujący uznać należy pogląd, że jest ono jednostronną czynnością materialnoprawną nie zaś procesową (nie jest składane w postępowaniu cywilnym, lecz skierowane do wierzyciela). Skutki tej czynności mają - i ta kwestia nie może budzić wątpliwości - charakter procesowy, powstaje bowiem tytuł egzekucyjny. Można zatem bronić poglądu, że ważność i skuteczność oświadczenia o poddaniu się egzekucji podlega ocenie z punktu widzenia przepisów prawa materialnego, natomiast wykreowany takim oświadczeniem skutek procesowy w postaci notarialnego tytułu egzekucyjnego ocenić należy według prawa procesowego. Dostrzegając w tym tylko zakresie pewne analogie w odniesieniu do ugody sądowej, nie powinna budzić zastrzeżeń możliwość odwołania się - w postępowaniu wywołanym wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu - do przesłanki obejścia prawa, przewidzianej w art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 k.p.c.

Przeciwko prezentowanemu stanowisku nie może przemawiać okoliczność, że organem, przed którym może toczyć się postępowanie klauzulowe, jest także referendarz sądowy, który zgodnie z art. 2 § 2 zd. 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.) został powołany wyłącznie do wykonywania zadań z zakresu ochrony prawnej, innych niż wymiar sprawiedliwości.

Nie budzi wątpliwości, że uprawnienie do weryfikowania oświadczenia dłużnika o dobrowolnym poddaniu się egzekucji w akcie notarialnym wykracza poza sferę ustrojowych uprawnień referendarza sądowego i łączy się ze sprawowaniem władzy sądzenia (wymiaru sprawiedliwości), której wykonywanie zostało zastrzeżone do wyłącznej kompetencji sądów (art. 175 ust. 1 Konstytucji). Pamiętać jednak należy, że organem, który nadaje klauzulę wykonalności notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu jest sąd, z tym że - jak stanowi art. 781 § 11 k.p.c. - tytułowi egzekucyjnemu, o którym mowa w art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. klauzulę wykonalności „może nadać także referendarz sądowy”. Taka regulacja pozwala w praktyce uniknąć wspomnianej kolizji, jaka mogłaby powstać przy wykonywaniu zadań powierzonych referendarzowi sądowemu.

W obowiązującym systemie prawnym przewidziane zostały rozwiązania, według których zakres kognicji organu, który nadaje klauzulę wykonalności został poszerzony o możliwość badania ugód zawartych poza sądem w płaszczyźnie ich zgodności z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Tego rodzaju rozwiązanie zastało przewidziane w odniesieniu do ugody o naprawienie szkody wyrządzonej pracodawcy przez pracownika (por. art. 121[1] § 2 k.p.), ugody zawartej przed komisją pojednawczą w sprawach ze stosunku pracy (por. 255 § 2 zd. 1 k.p.) oraz ugody zawartej przed mediatorem, która dodatkowo powinna jeszcze podlegać ocenie pod kątem ewentualnego obejścia prawa przez ugadzające się strony (zob. art. 183[14] § 3 k.p.c.).

Wymienione przepisy wprowadzają istotne odstępstwa od ogólnych zasad obowiązujących w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności, w związku z czym nie należy ich wykładać w sposób rozszerzający. W szczególności nie ma podstaw do przenoszenia ich na grunt postępowania o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu.

Tytuły egzekucyjne w postaci ugód zawieranych przez pracownika i pracodawcę oraz ugód zawieranych przed mediatorem są sporządzane w prywatnoprawnym trybie przy udziale osób, które nie muszą dysponować wiedzą prawniczą, co uzasadnia bardziej intensywną kontrolę tych tytułów w ramach postępowania o nadanie klauzuli wykonalności. Wskazanych reguł postępowania nie można odnieść do tytułu egzekucyjnego jakim jest akt notarialny, skoro powstaje on w postępowaniu notarialnym prowadzonym przez notariusza, który działa jako osoba zaufania publicznego i ma obowiązek wykonywać powierzone mu zadania zgodnie z prawem oraz kierować się zasadami godności, honoru i uczciwości, a przy dokonywaniu swych czynności powinien czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których podejmowana czynność może powodować skutki prawne (art. 2 § 1, art. 15 § 1 oraz art. 80 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 788 ze zm., dalej jako: „Pr. not.).

Z tych względów czynności notarialne polegające na sporządzaniu tytułów egzekucyjnych nie wymagają w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności weryfikacji także od strony merytorycznej. Rozwiązanie przeciwne polegające na prewencyjnej kontroli czynności podejmowanych przez wykwalifikowany organ ochrony prawnej jakim jest notariusz, który w świetle powołanych unormowań ma za zadanie stać na straży porządku prawnego, byłoby rozwiązaniem asystemowym.

Należy jednak podnieść, że tym bardziej asystemowym rozwiązaniem byłoby wykluczenie - nawet w zupełnie wyjątkowych przypadkach – możliwości powoływania się w postępowaniu klauzulowym na swego rodzaju klauzulę porządku publicznego z tego tylko względu, że tytuł egzekucyjny wykreowany został „pod nadzorem” notariusza, przy świadomości, że nadanie mu sądowej klauzuli wykonalności, stanowiłoby oczywiste obejście prawa, pieczętowane powagą i autorytetem sądu.

Zgodzić się należy z argumentem, że jedynie należycie ustalone okoliczności faktyczne mogą stanowić podstawę kwalifikacji obowiązku świadczenia jako uzasadnionego w świetle obowiązujących norm prawnych albo jako nie zasługującego na ochronę prawną, a nie ulega wątpliwości, że w postępowaniu klauzulowym organy procesowe nie dysponują odpowiednimi środkami, przy użyciu których mogłyby dokonywać wiążących ustaleń faktycznych. Sąd Najwyższy dostrzegł te uwarunkowania i dlatego tezę o możliwości oddalenia wniosku o nadanie notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności ograniczył do sytuacji zupełnie wyjątkowej, gdy nie zachodzi potrzeba dokonywania jakichkolwiek ustaleń sądowych, dla stwierdzenia, że oświadczenie o poddaniu się egzekucji złożone zostało w celu obejścia prawa. Przyjęcie takiego poglądu nie może być odczytywane w praktyce obrotu – zważywszy na wskazane zastrzeżenia i uwarunkowania wynikające z okoliczności o wyjątkowym charakterze – jako wyłom w utrwalonym od lat stanowisku Sądu Najwyższego, w pełni aprobowanym przez doktrynę, lecz powinno być potraktowane jako niezbędne i konieczne wskazanie na możliwość odmowy nadania notarialnemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności w sytuacji, w której jedynym celem uruchomienia postępowania klauzulowego miałaby być legitymizacja przez sąd fikcji prawnej, celu niegodziwego, służącego obejściu prawa, albo godzącego w podstawowe zasady porządku prawnego. Tylko w takich sytuacjach brak zgody sądu na powstanie tytułu wykonawczego znajduje usprawiedliwienie.

Skoro tylko postępowanie rozpoznawcze jest w pełni przystosowane do rozpatrywania spraw cywilnych co do ich istoty, to wyłącznie w ramach tego postępowania może być przeprowadzona prawna ocena obowiązku stwierdzonego w akcie notarialnym. W zależności od stanu stosunków, jakie ukształtowały się między wierzycielem a dłużnikiem, postępowanie takie może zostać wszczęte wskutek powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.), o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności (art. 840 § 1 pkt 1 lub 2 k.p.c.) albo o naprawienie szkody lub zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (nienależnego świadczenia).

Uchwała SN z dnia 4 grudnia 2013 r., III CZP 85/13

Standard: 21839 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

W postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu, w którym dłużnik poddał się egzekucji (art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.), nie jest dopuszczalna ocena ważności czynności prawnej.

W wypadku nadawania klauzuli wykonalności aktowi notarialnemu chodzi o klauzulę wykonalności o charakterze deklaratoryjnym. Zakres kognicji sądu w tym postępowaniu jest ograniczony do zagadnień proceduralnych, tj. zbadania występowania przesłanek procesowych, ustalenia, czy określony akt spełnia wymagania przewidziane w przepisach dla danego rodzaju tytułu egzekucyjnego, stwierdzenia, czy dany akt, ze względu na swoją treść, nadaje się do wykonania w drodze egzekucji, oraz ustalenia, czy wystąpiło zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie tytułu egzekucyjnego. W postępowaniu klauzulowym dotyczącym aktu notarialnego sąd dokonuje więc oceny, czy został on sporządzony zgodnie z wymaganiami art. 92 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.) i czy uzyskał moc dokumentu urzędowego. Pominięcie formy aktu notarialnego lub naruszenie jego istotnych elementów powoduje, że poddanie się egzekucji nie wywiera skutków prawnych, tj. tytuł egzekucyjny nie powstaje Sąd powinien także ocenić, czy akt notarialny zawiera sprecyzowane zobowiązanie do zapłaty sumy pieniężnej lub do uiszczenia ilościowo oznaczonych rzeczy zamiennych lub obowiązek wydania rzeczy. Koniecznym elementem poddania się egzekucji w akcie notarialnym jest określenie podstawy prawnej i przedmiotu świadczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1975 r., III CRN 368/74, OSNCP 1976, nr 4, poz. 86). W omawianym postępowaniu sąd ustala jedynie, czy tytuł prawny został wskazany, nie bada natomiast jego treści ani jego istnienia. Sąd bada także, czy spełniony został zakreślony w akcie notarialnym termin spełnienia świadczenia; zarówno w razie nie nadejścia terminu, jak i w przypadku jego nieoznaczenia istnieje podstawa do odmowy nadania klauzuli wykonalności. Mając na względzie zakres kognicji sądu w tym postępowaniu klauzulowym należy dojść do wniosku, że dłużnik – zwalczając postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności – może kwestionować w drodze zażalenia (art. 795 § 1 k.p.c.) wyłącznie formalne przesłanki jej nadania; kontrola sądu nie może zmierzać do oceny zasadności lub istnienia obowiązku objętego treścią tytułu egzekucyjnego. Trafnie podniesiono w literaturze, że od wskazanej zasady występuje wyjątek, jeżeli dłużnik uzyskał prawomocny wyrok stwierdzający nieważność swego oświadczenia woli o poddaniu się egzekucji; stanowi on podstawę odmowy nadania klauzuli wykonalności, co wynika z unormowania zawartego w art. 365 § 1 k.p.c.

Dopuszczenie odmiennego zapatrywania na istotę i charakter postępowania klauzulowego przerodziłoby je w postępowanie nadzorcze zmierzające do badania prawidłowości powstania tytułu egzekucyjnego i jego zasadności, a nawet legalności złożenia oświadczenia przez dłużnika. Ocena taka niewątpliwie wykraczałaby poza zakres kognicji sądu w postępowaniu klauzulowym.

Notarialny tytuł egzekucyjny ułatwia dochodzenie roszczeń, gdyż pozwala uniknąć długotrwałego nieraz i kosztownego postępowania rozpoznawczego. Szybkość i prostota postępowania klauzulowego w odniesieniu do aktów notarialnych jest podstawową zaletą, stanowiącą poważny instrument dla przyśpieszania windykacji należności. W literaturze trafnie zwrócono uwagę, że poszerza on strefę prywatnej autonomii woli stron i urzeczywistnia zasadę dyspozycyjności w postępowaniu cywilnym, niecelowe jest więc umożliwianie ingerencji organu sądowego w sferę prawa materialnego na etapie postępowania klauzulowego. Zagadnienia merytoryczne na tym etapie mogą być rozpoznawane w bardzo wąskim zakresie i tylko na podstawie wyraźnego umocowania ustawowego, np. w odniesieniu do badania faktu przejścia uprawnienia lub obowiązku na inną osobę (art. 788 k.p.c.). Takim wyjątkiem nie jest zastrzeżenie umowne dotyczące wysokości ustawowych odsetek za opóźnienie, będące oświadczeniem woli mającym na celu wywołanie skutków prawnych w sferze prawa cywilnego materialnego.

Uchwała SN z dnia 7 marca 2008 r., III CZP 155/07

Standard: 22431 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy