Kolejność zaspokojenia w planie podziału należności zabezpieczonych hipoteką art. 1025 § 1 pkt 4 k.p.c.

Do należności zabezpieczonych hipoteką przymusową, wpisaną do księgi wieczystej po zajęciu nieruchomości, nie stosuje się art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c.

Należy zgodzić się z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 lipca 2003 r., IV CK 387/02, że brak jakichkolwiek powodów, dla których wierzytelność zabezpieczona hipoteka przymusową uzyskaną po zajęciu miałaby być z punktu widzenia kolejności zaspokojenia traktowana odmiennie niż wierzytelność, dla której po zajęciu uzyskano hipotekę umowną. Hipoteka przymusowa, analogicznie jak umowna, jest środkiem zabezpieczenia wierzytelności. Służy uzyskaniu przez wierzyciela silnego zabezpieczenia oraz pierwszeństwa w zaspokojeniu w podziale sumy uzyskanej z egzekucji bez względu na wolę dłużnika, nie zmuszając zarazem wierzyciela dysponującego tytułem do uruchomienia mechanizmu egzekucji z nieruchomości.

Z funkcjonalnego punktu widzenia skutek wpisu hipoteki przymusowej na podstawie tytułu wykonawczego jest więc tożsamy ze skutkiem hipoteki ustanowionej przez dłużnika. Widoczne jest to także na tle art. 1025 § 1 pkt 5 oraz art. 1036 k.p.c., które traktują tak samo oba rodzaje hipotek oraz uprawnionych z nich wierzycieli. W sytuacji, w której hipoteka została uzyskana po zajęciu, okoliczność, że na rzecz jednego z wierzycieli została ustanowiona z mocy czynności dłużnika, drugiego zaś – bez udziału dłużnika, nie stanowi adekwatnego kryterium dla zróżnicowania skutków zabezpieczenia z perspektywy uczestnictwa w podziale sumy.

To, czy hipoteka przymusowa została uzyskana na podstawie nieprawomocnego orzeczenia, postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia, postanowienia prokuratora lub nieostatecznej decyzji i ma charakter hipoteki kaucyjnej (art. 111 u.k.w.h.), czy też stanowi hipotekę zwykłą, nie ma tu znaczenia. Jeżeli do chwili podziału sumy uzyskanej z egzekucji hipoteka uzyskana jako kaucyjna nie ulegnie przekształceniu w hipotekę zwykłą (art. 108 u.k.w.h.), taki a nie inny charakter hipoteki rzutuje jedynie na tryb zaspokojenia wierzyciela hipotecznego (art. 1038 i 1040 § 1 k.p.c.).

Paradoksalna byłaby sytuacja, w której wierzyciel, posługując się hipoteką przymusową i nie wszczynając egzekucji, mógłby uzyskać w podziale sumy uzyskanej z egzekucji lepszą pozycję niż wierzyciele dysponujący należnościami tego samego rodzaju i prowadzący egzekucję z nieruchomości. Celem hipoteki przymusowej jest umożliwienie wierzycielowi przymusowego uzyskania zabezpieczenia wierzytelności na nieruchomości i stworzenie korzystnej pozycji w podziale sumy uzyskanej z egzekucji, bez potrzeby uruchamiania mechanizmu bezpośrednio prowadzącego do sprzedaży nieruchomości i zaspokojenia roszczenia. Chodzi o to, by wierzyciel mógł zapewnić sobie wysokie prawdopodobieństwo zaspokojenia, odsuwając zarazem w czasie moment wszczęcia egzekucji, choćby po to, by dać dłużnikowi czas na zaspokojenie wierzytelności i uniknięcie egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości. Jeżeli natomiast egzekucja została już wszczęta przez innych wierzycieli, to nie istnieją racje, dla których system prawny miałby szczególnie premiować wierzyciela uzyskującego hipotekę przymusową. Ponieważ hipoteka taka może mieć znaczenie w wypadku uchylenia zajęcia i wszczęcia ponownego postępowania egzekucyjnego, wierzycielowi nie można wprawdzie odmówić interesu prawnego w uzyskaniu takiej hipoteki, niemniej jednak nie powinno to służyć uzyskiwaniu uprzywilejowanej pozycji w tym postępowaniu, w którym do zajęcia już doszło.

Należy ponadto zwrócić uwagę na art. 1036 k.p.c., niedotyczący wprawdzie zasad podziału sumy uzyskanej z egzekucji, jednakże na jego podstawie w podziale sumy uzyskanej z egzekucji uczestniczą osoby, które przed zajęciem nabyły prawa na nieruchomości. Wierzycielami tymi są również uprawnieni z hipotek ustanowionych na nieruchomości przed zajęciem, lege non distinguente, także hipotek przymusowych. Biorą oni udział w podziale ex lege, bez potrzeby odrębnego zgłoszenia i udowodnienia swego prawa. A contrario z rozważanego przepisu wynika, że jeżeli hipoteka została ustanowiona po zajęciu, uprawniony z niej wierzyciel nie może wziąć udziału w planie podziału. Jednakże wierzyciel taki może być zarazem wierzycielem egzekwującym albo złożyć tytuł wykonawczy wraz z wezwaniem do zapłaty, co – w braku podstaw do innego wniosku – da mu prawo do uczestniczenia w podziale.

Wyraźne wyodrębnienie w art. 1036 k.p.c. obu tych grup uczestników postępowania podziałowego może jednak sugerować, że w takiej sytuacji wierzyciel ten nie korzysta już z pierwszeństwa, jakie wiąże się z przysługującym mu na nieruchomości prawem, lecz bierze udział w podziale sumy jako wierzyciel egzekwujący, a jego wierzytelność jest zaspokajana w takiej kategorii, do której przynależy, z pominięciem ustanowionego zabezpieczenia. W przeciwnym razie należałoby dojść do wniosku, że możliwość skorzystania z pierwszeństwa wynikającego z ustanowienia zabezpieczenia na nieruchomości po zajęciu byłaby uzależniona od tego, czy osoby uprawnione mogą uczestniczyć w podziale na innej podstawie, np. jako wierzyciele egzekwujący bądź wierzyciele składający tytuł wykonawczy z dowodem doręczenia dłużnikowi wezwania do zapłaty (art. 1036 in principio k.p.c.). Wprawdzie w koncepcji tej można by dopatrywać się pewnych pozorów racjonalności, nie wydaje się jednak, aby rzeczywiście sytuacja taka odpowiadała intencji ustawodawcy. Poza tym, co wiąże się z wcześniejszą argumentacją, niełatwo wytłumaczyć, dlaczego uprawniony z hipoteki przymusowej uzyskanej po zajęciu, jeżeli uzyska status wierzyciela egzekwującego, miałby korzystać z przywileju pierwszeństwa w zaspokojeniu, podczas gdy uprawniony z hipoteki umownej ustanowionej po tej chwili, miałby być takiej możliwości pozbawiony, choćby nawet posiadał status wierzyciela egzekwującego.

Powstaje pytanie, czy przedstawione argumenty można w zgodzie z regułami wykładni uznać za wystarczające do zrównania skutków obciążenia zajętej nieruchomości hipoteką przymusową z obciążeniem jej hipoteką umowną. Na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Przyjmując nawet, że art. 930 § 1 k.p.c. jest językowo jasny w tej części, w której jest mowa o „rozporządzeniu”, przepis ten nie ma takiego charakteru, który stałby na przeszkodzie dokonaniu jego wykładni rozszerzającej.

Za zrównaniem obu rodzajów hipotek przemawia natomiast podobieństwo ich funkcji oraz niepożądany wpływ innego rozstrzygnięcia na prakseologię postępowania egzekucyjnego w związku z ryzykiem „wyścigu” hipotek przymusowych w egzekucji. Za taką interpretacją przemawiają też argumenty historyczne, gdyż twórcy obecnego kodeksu postępowania cywilnego, posługując się wyrazem „rozporządzenie”, zamierzali osiągnąć w prostszy sposób ten sam skutek, jaki uprzednio wynikał z art. 662 § 3 d.k.p.c. Trudno zarazem znaleźć argumenty, które można by takiej interpretacji przeciwstawić.

Należy zatem przychylić się do stanowiska, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką przymusową uzyskaną po zajęciu nie korzysta z pierwszeństwa zaspokojenia przewidzianego w art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c. Wierzyciel, który uzyskał taką hipotekę, może uczestniczyć w podziale sumy uzyskanej z egzekucji, jeżeli spełnia przesłanki określone w art. 1036 k.p.c., a jego wierzytelność zostanie zaspokojona we właściwej dlań kategorii, z pominięciem zabezpieczenia hipotecznego.

Uchwała SN z dnia 7 grudnia 2006 r., III CZP 108/06

Standard: 22448 (pełna treść orzeczenia)

Zabezpieczone hipotecznie wierzytelności banków z tytułu udzielonych kredytów są zaspokajane przy podziale sumy uzyskanej z egzekucji stosunkowo do wysokości każdej należności (art. 1026 § 1 in fine k.p.c.).

Występowanie jednej należności w dwóch kategoriach nie dotyczy kredytów bankowych.

Zabezpieczeniem hipotecznym i pierwszeństwem z tego wynikającym objęte mogą być należności wymienione zarówno przed, jak i po kategorii szóstej. Przypisanie w razie każdego takiego zbiegu pierwszeństwa wynikającego z wpisu hipoteki oznaczałoby w konsekwencji całkowitą zmianę funkcji art. 1025 § 1 k.p.c. Wykładnia taka nie może być przyjęta i nie może stanowić dla niej usprawiedliwienia obawa, że bank udzielający lekkomyślnie kredytu w razie egzekucji uzyska większą część wyegzekwowanej sumy niż bank, którego hipoteka była pierwsza.

Należy przyjąć, że ze względu na profesjonalność banków, wypadki takie należeć muszą do wyjątkowych, a ponadto istnieją skuteczniejsze formy zabezpieczenia od hipoteki, np. przewłaszczenie na zabezpieczenie.

Kolizja między regułą pierwszeństwa hipoteki ustanowionej wcześniej, wynikającego z ustawy o księgach wieczystych i hipotece, a regułami rządzącymi postępowaniem egzekucyjnym, ze względu na treść art. 75 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, musi być rozstrzygnięta na korzyść przepisów kodeksu postępowania cywilnego. W odniesieniu do egzekucji z nieruchomości kodeks ten ustanawia w art. 1025 § 1 k.p.c. osiem kategorii należności, które ulegają zaspokojeniu według ściśle określonej kolejności. Kolejność ta jest wyrazem przyjęcia określonej teorii wartości, godząc wartości o zróżnicowanym charakterze. Należności ważne ze względu na bezpieczeństwo obrotu prawnego, zabezpieczone hipotecznie, zostały usytuowane w kategorii szóstej. Przypisanie ich do jednej z kategorii oznacza, że w postępowaniu egzekucyjnym przywileje płynące z hipoteki nie mogą naruszać uprawnień wynikających z zaliczenia należności do wyższej kategorii.

Przepis o kolejności zaspokajania musi być wykładany ściśle, a zmiana kolejności w drodze wykładni art. 12 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece prowadziłaby do oczywistej sprzeczności z normą szczególną, wyrażoną w art. 1025 § 1 k.p.c.

Należy zwrócić uwagę, że art. 1026 § 1 k.p.c., ustalający zasady podziału sumy uzyskanej z egzekucji, jeśli nie wystarcza ona na zaspokojenie należności, przede wszystkim wskazuje na kolejność ustaloną w art. 1025 § 1 k.p.c., wyraźnie mówiąc o należnościach i prawach tej samej kategorii. Skoro pierwszeństwo zaspokojenia w egzekucji ma źródło w zaliczeniu do określonej kategorii, to również sposób podziału sumy nie wystarczającej odbywa się według reguły dla tej kategorii przewidzianej, choćby należności spełniały jednocześnie warunki przewidziane dla kategorii dalszej, lecz dzielonej według innej reguły.

Uchwała SN z dnia 28 maja 1993 r., III CZP 67/93

Standard: 21830 (pełna treść orzeczenia)