„Inne świadczenia związane z pracą” nadmiernie wygórowane

Ustanowiony w art. 18 § 1 k.p. wymóg zgodności postanowień umów o pracę (innych aktów będących źródłem stosunku pracy) z przepisami prawa pracy pełni zaś funkcję gwarancji nienaruszania umową standardów ustanowionych w tych przepisach, przy równoczesnej swobodzie stron w określeniu w umowie warunków zatrudnienia w sposób bardziej korzystny dla pracownika niż wynikający z norm prawa pracy.

W konsekwencji fakt, że obowiązujące u pozwanego pracodawcy zakładowe przepisy płacowe nie przewidywały takich składników wynagrodzenia, jak dodatki funkcyjne czy nagrody roczne, nie oznacza, iż składniki te nie mogły być przyznane powódce w umowie o pracę, zarówno w pierwotnym tekście umowy, jak i w kolejnych aneksach do niej. Jak bowiem zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 kwietnia 1991 r., I PRN 13/91), przyznanie pracownikowi w umowie o pracę świadczenia nieprzewidzianego w przepisach o wynagrodzeniu dla danego stanowiska i nadanie mu charakteru stałego składnika wynagrodzenia nakłada na pracodawcę obowiązek jego wypłacania, a zwolnienie z tego obowiązku może nastąpić w drodze wypowiedzenia zmieniającego warunki płacy.

Ustanowienie składnika wynagrodzenia, także nieprzewidzianego w przepisach płacowych, może nastąpić zarówno przy zawieraniu umowy o pracę, jak i w trakcie jej trwania.

Nie tylko przy zawieraniu łączącej powódkę z pozwaną umowy o pracę ale także w trakcie jej trwania pracodawca mógł dokonać jednostronnej zmiany warunków płacy i przyznać powódce składnik wynagrodzenia nieprzewidziany w zakładowych przepisach płacowych. Po drugie, mógł dokonać tego ustnie, potwierdzając następnie ten fakt na piśmie. Brak pisemnego potwierdzenia nie czynił dokonanej zmiany nieważną czy bezskuteczną. Po trzecie, wraz z modyfikacją treści stosunku pracy pozwaną obowiązywały nowe warunki płacowe, a niewypłacenie przezeń wspomnianych dodatkowych składników wynagrodzenia rodziło po stronie powódki roszczenie o ich realizację.

Jednostronna zmiana warunków płacowych na niekorzyść pracownika przez pozbawienie go danego składnika wynagrodzenia wymagała bowiem wypowiedzenia zmieniającego (o ile było ono dopuszczalne w przypadku przedmiotowej umowy o pracę) lub porozumienia stron.

Wyrok SN z dnia 26 stycznia 2017 r., II PK 333/15

Standard: 25057 (pełna treść orzeczenia)

Układy zbiorowe pracy ustalają nie tylko warunki wynagradzania za pracę, ale i warunki przyznawania „innych świadczeń związanych z pracą”. Regulacja o podobnej treści znajduje się w art. 77[2] § 2 k.p., który stanowi, że pracodawca w regulaminie wynagradzania może ustalić także „inne świadczenia związane z pracą” i zasady ich przyznawania. Takie „inne świadczenia związane z pracą” zostały przewidziane również w przepisach szczególnych rangi ustawowej, które regulują zasady wynagradzania niektórych grup pracowników. Przykładowo należy wskazać na ustawę z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 254 ze zm.), która w art. 5 ust. 2 stanowi, że osobom wymienionym w art. 2 pkt 1-4 tej ustawy - obok miesięcznego wynagrodzenia - mogą być przyznane świadczenia dodatkowe, którymi są (stosownie do art. 11 ust. 1 tej ustawy) świadczenia z tytułu zatrudnienia, w tym bytowe, socjalne, komunikacyjne, oraz ubezpieczenia majątkowe i osobowe. Doprecyzowanie regulacji w tym zakresie znalazło wyraz w przepisach wykonawczych do tej ustawy. W szczególności § 2 ust. 1 pkt 3-5 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowego wykazu świadczeń dodatkowych, które mogą być przyznane osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi, oraz trybu ich przyznawania (Dz.U. Nr 14, poz. 139) stanowi, że osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi mogą być przyznane świadczenia dodatkowe z tytułu zatrudnienia w postaci zwrotu częściowych kosztów użytkowania udostępnionego lokalu mieszkalnego, w tym mieszkania służbowego; świadczeń związanych z korzystaniem z częściowo odpłatnych usług telekomunikacyjnych, jak również świadczeń z tytułu dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego, majątkowego oraz osobowego.

Tego rodzaju „świadczenia dodatkowe” nie stanowią wynagrodzenia za pracę (w ścisłym rozumieniu tego pojęcia), co jest powszechnie przyjęte w piśmiennictwie prawniczym (por. J. Wratny: Problemy regulacji wynagrodzenia za pracę de lege ferenda, PiZS 2013 nr 10, s. 2 oraz S. Kryczka: Wynagrodzenie za pracę - wybrane problemy, Służba Pracownicza 2014 nr 5, s. 6) oraz w jednolitym orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1998 r., I PKN 461/97, OSNAPiUS 1998 nr 22, poz. 657 oraz uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1986 r., III PZP 42/86, zasadzie prawnej, OSNCP 1987 nr 8, poz. 106; OSPiKA 1988 nr 7-8, poz. 185, z glosą M. Seweryńskiego, a także uzasadnienia wyroków Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 października 1999 r., U 4/99, OTK 1999 nr 6, poz. 118 i z dnia 21 lutego 2006 r., K 1/05, OTK-A 2006 nr 2, poz. 18).

W przypadku tego rodzaju świadczeń dodatkowych problematyczne jest co najwyżej ustalenie, czy pracodawca powinien od nich (jako od przychodu pracownika) uiścić należności publicznoprawne w postaci zaliczki na podatek dochodowy oraz składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne, co było niejednokrotnie przedmiotem orzecznictwa sądów administracyjnych (por. przykładowo uchwały składu siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 maja 2010 r., II FPS 1/10, OSP 2010 nr 12, poz. 121, z glosą R. Mastalskiego; Glosa 2011 nr 1, s. 118, z glosą J. Olesiaka i Ł. Pajora; Przegląd Orzecznictwa Podatkowego 2010 nr 5, s. 407, z glosą B. Brzezińskiego; Przegląd Podatkowy 2010 nr 9, s. 43, z glosą A. Mariańskiego i D. Strzelca oraz z dnia 24 października 2011 r., II FPS 7/10, ONSAiWSA 2012 nr 1, poz. 1; Glosa 2012 nr 1, s. 115, z omówieniem G. Borkowskiego; Przegląd Podatkowy 2011 nr 12, s. 36, z glosą J. Pustuł; OSP 2012 nr 4, poz. 40, z glosą P Czerskiego; a także wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego: z dnia 15 września 2009 r., II FSK 536/08, Monitor Podatkowy 2009 nr 11, s. 4; z dnia 3 listopada 2010 r., II FSK 1208/09, Przegląd Orzecznictwa Podatkowego 2012 nr 4, s. 326, z glosą A. Jabłońskiej i z dnia 17 maja 2013 r., II FSK 1812/11, OSP 2014 nr 1, z glosą B. Brzezińskiego oraz wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 31 stycznia 2008 r., III SA/Wa 1915/07, Prawo i Podatki 2008 nr 8, s. 32, z glosą A. Pęczyk-Tofel i M.S. Tofela).

Nie ma przy tym wątpliwości, że różnego rodzaju świadczenia dodatkowe (tak zwane pozapłacowe) - na zasadzie wynikającej z art. 18 k.p. - mogą być pracownikowi przyznawane bezpośrednio w zawartej między nim a pracodawcą umowie o pracę (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2009 r., II PK 21/09, OSNP 2011 nr 5-6, poz. 75). Skoro świadczenie w postaci pokrycia kosztów czesnego za naukę córki powoda, do wypłaty którego pozwana spółdzielnia się zobowiązała w umowie o pracę, nie jest wynagrodzeniem za pracę sensu stricto, to z oczywistych względów nie podlega „zasadzie ekwiwalentności”, na którą powołuje się pozwana. To z kolei oznacza, że sporne postanowienie § 7 ust. 3 umowy o pracę podlega wykładni według reguł interpretacyjnych, o których mowa w art. 65 § 2 k.c. Sąd Okręgowy przeprowadził prawidłową wykładnię tego przepisu, przyjmując, że w umowach decydujące znaczenie ma zgodny zamiar stron i cel umowy, a nie jej dosłowne brzmienie. Sąd odwoławczy, po przeanalizowaniu całego materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie (co nie może być skutecznie kwestionowane w postępowaniu kasacyjnym - art. 398[13] § 2 k.p.c.) ustalił, że zgodnym zamiarem powoda i pozwanej spółdzielni przy zawieraniu w dniu 12 kwietnia 2012 r. umowy o pracę, do której wprowadzono postanowienie zobowiązujące pracodawcę do pokrycia kosztów czesnego z tytułu pobierania przez córkę powoda nauki na terenie U., było, aby spółdzielnia pokryła te koszty za cały rok szkolny 2012/13 (choćby umowa o pracę z powodem miała zakończyć się w trakcie roku szkolnego). Sąd Okręgowy szczegółowo przy tym przedstawił przesłanki, na których oparł swoją ocenę i nie mogą być one w żadnym wypadku podważone przez zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c., który to przepis Sąd odwoławczy prawidłowo interpretował i zastosował.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwraca się uwagę, że pracodawca sektora prywatnego, który indywidualnie przyznał pracownikowi lepsze warunki zatrudnienia niż powszechnie obowiązujące (np. w odniesieniu do świadczeń dodatkowych) - w kontekście art. 18 k.p. - nie może powoływać się na to, że czynność ta była sprzeczna z prawem (wyrok z dnia 12 kwietnia 2012 r., II PK 212/11, OSNP 2013 nr 5-6, poz. 56), ani tej sytuacji kwalifikować jako nadużycia prawa, czy powoływać się na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (wyrok z dnia 22 lutego 2008 r., I PK 209/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 135). Jedynie wyjątkowo przyznanie ponadstandardowych (nadzwyczajnych, niczym nieuzasadnionych) przywilejów pracowniczych może nie zasługiwać na ochronę prawną i podlegać weryfikacji sądowej z punktu widzenia społeczno-gospodarczej oceny interesów stron, wobec czego pracownik, któremu zagwarantowano w umowie o pracę takie nadmiernie wygórowane i nieuzasadnione świadczenie powinien liczyć się z możliwością kwestionowania takiego postanowienia przez pracodawcę, w szczególności przez zarzut bezwzględnej nieważności tej czynności (art. 58 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.) spowodowanej naruszeniem zasad współżycia społecznego (wyroki z dnia: 14 września 2010 r., II PK 67/10, z dnia 4 listopada 2010 r., II PK 106/10, OSNP 2012 nr 3-4, poz. 30; OSP 2012 nr 10, poz. 98, z glosą J. Wratnego; z dnia 26 kwietnia 2011 r., II PK 271/10, OSNP 2012 nr 11-12, poz. 137; PiZS 2013 nr 5, s. 39, z glosą B. Rutkowskiej i z dnia 20 czerwca 2012 r., I PK 13/12).

W ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy całkowicie słusznie uznał, że świadczenie dodatkowe przyznane powodowi nie było świadczeniem „niczym nieuzasadnionym”, czy nadmiernie wygórowanym. Wręcz odwrotnie było to świadczenie usprawiedliwione, odpowiadające przyjętym zwyczajom i praktyce stosowanej przy wykonywaniu pracy za granicą. W tym zakresie można przywołać rozwiązania legislacyjne, jakie odnoszą się do członków służby zagranicznej (pracowników sektora „budżetowego”). W art. 29 ust. 4 pkt 4 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o służbie zagranicznej (Dz.U. Nr 128, poz. 1403 ze zm.) wskazano bowiem wprost, że członkowi tej służby wykonującemu obowiązki służbowe w placówce zagranicznej zapewnia się w szczególności zwrot opłat za naukę dzieci ze względu na szczególne warunki państwa przyjmującego, jeżeli nie mają one możliwości uczęszczania do bezpłatnej publicznej szkoły typu podstawowego lub średniego. Tak więc, skoro pracownikowi sfery budżetowej zostało ustawowo zagwarantowane pokrycie kosztów związanych z pobieraniem przez jego dziecko nauki w szkole zagranicznej, to tym bardziej pracodawca sektora „prywatnego”, może (jeśli przejawia taką wolę) zobowiązać się względem pracownika, że w okresie zagranicznego pobytu służbowego pracownika wraz z rodziną pokryje w całości koszty wynikające z uczęszczania przez dziecko pracownika do szkoły zagranicznej.

Wyrok SN z dnia 18 marca 2015 r., III PK 110/14

Standard: 21768 (pełna treść orzeczenia)

Rolą sądu pracy nie jest ocena, czy niepubliczna spółka prawa handlowego nie płaci pracownikom zbyt wysokich wynagrodzeń lub innych świadczeń. Jeżeli spółka działająca przez uprawniony organ przyznaje pracownikowi wysokie świadczenia, to należy przyjąć, że praca tego pracownika jest tyle warta dla spółki. Nawet przyznanie pracownikowi świadczenia nienależnie wysokiego z reguły nie powinno być przyczyną odmowy jego zasądzenia, gdyż wymaga tego bezpieczeństwo obrotu. W pierwszym rzędzie do dbałości o interesy spółki obowiązana jest osoba lub organ zawierający umowę w jej imieniu, a nie pracownik.

Skład SN rozpoznający niniejszą skargę kasacyjną w pełni zaprezentowany pogląd podziela.

Wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2009 r., I PK 215/08

Standard: 44988 (pełna treść orzeczenia)