Powództwo członka stowarzyszenia o ustalenie nieistnienia uchwały władz stowarzyszenia

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przesądzono, że powództwo o ustalenie (art. 189 k.p.c.) nie może być wykorzystywane przez członka stowarzyszenia w celu żądania ustalenia nieistnienia uchwały władz stowarzyszenia niedotyczącej jego stosunku członkostwa. Ustawodawca przyznał kompetencje w tym zakresie organom nadzorującym stowarzyszenia, zatem należy przyjąć a contrario, że wyłączył prawo członków do wzruszania uchwał (art. 29 i art. 32 p.s.). Ingerencja sądu w działalność organizacji pozarządowej, działającej w formie stowarzyszenia, jest wyjątkowa i musi uwzględniać jej autonomiczny i samorządny charakter. Pamiętać ponadto należy, że zaskarżenie uchwały na podstawie art. 189 k.p.c. nie podlegałoby jakimkolwiek ograniczeniom czasowym, wobec czego dopuszczenie na podstawie tego przepisu do tego, aby każdy członek stowarzyszenia mógł podważać poszczególne uchwały jego władz, w praktyce oznaczałoby, że możliwe jest podważanie całej wieloletniej nawet działalności stowarzyszenia.

Z założeniem, że powództwo o ustalenie nie może być wykorzystane poza wypadkami, w których chodzi o członkostwo w stowarzyszeniu, harmonizuje brzmienie art. 40 k.p.c., w którym mowa o właściwości sądów w sytuacji, w której chodzi o powództwo ze stosunku członkostwa w stowarzyszeniu. Ponadto, co istotne, ewentualny wyrok, który zapadłby na podstawie art. 189 k.p.c. w braku wyraźnej regulacji (por. art. 254 § 1 i § 4 oraz art. 427 § 1 i § 4 k.s.h. oraz art. 42 § 9 ustawy - Prawo spółdzielcze), wywoływałby skutki wyłącznie między stronami, a nie w stosunku do pozostałych członków stowarzyszenia (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2015 r., III CZP 27/15, OSNC 2016, nr 3, poz. 31, i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2016 r., III CSK 182/15, OSNC-ZD 2017, nr 3, poz. 57).

Wyrok SN z dnia 20 grudnia 2018 r., II CSK 746/17

Standard: 21189 (pełna treść orzeczenia)

Artykuł 189 k.p.c. nie może być podstawą żądania przez członka stowarzyszenia ustalenia nieistnienia uchwały organu stowarzyszenia niedotyczącej jego stosunku członkostwa.

Analiza rozdziału trzeciego Prawa o stowarzyszeniach prowadzi do wniosku, że ze względu na właściwości stowarzyszenia, ocena prawidłowości jego działania łączy się ściśle z potrzebą ochrony interesu publicznego, jego zaś ochrona ma być realizowana przez organ nadzoru.

Dopuszczalność tego wnioskowania wzmacnia art. 29 ust. 1 pkt 2 Pr. stow., w którym wyraźnie dopuszczono zaskarżenie uchwały organu stowarzyszenia do sądu tylko przez organ nadzorujący lub prokuratora. Podstawy do zakwestionowania przez członka uchwał organu stowarzyszenia, nawet dotyczących jego członkostwa, nie może więc stanowić to unormowanie, którego specyfika przejawia się przede wszystkim w ustawowym przyznaniu legitymacji do kwestionowania w postępowaniu nieprocesowym uchwał tylko na wniosek tych organów w ramach sprawowanego nadzoru (por. uchwały SN z dnia 6 stycznia 2005 r., III CZP 75/04, i z dnia 3 grudnia 2003 r., III CZP 93/03).

Sąd Najwyższy dopuścił możliwość wytaczania powództwa na zasadach ogólnych, tj. na podstawie art. 189 k.p.c. tylko przez członka zmierzającego do „unicestwienia” uchwały władz stowarzyszenia dotyczącej jego członkostwa. Przedstawione zagadnienie jest jednak szersze, gdyż dotyczy nie samego członkostwa, lecz stosunku członkostwa. Z reguły stosunki cywilnoprawne są dwustronne, a na ich treść składają się prawa i obowiązki stron, tj. w których uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej. Zwykle jednak po obu stronach danego stosunku prawnego występuje wiele praw i obowiązków, najczęściej zresztą przeplatają się one w taki sposób, że dotyczą każdej ze stron.

Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. przysługuje członkowi stowarzyszenia domagającemu się ochrony nie tylko przed bezpodstawnym wykluczeniem z organizacji, ale także w celu ochrony swoich innych praw wynikających z nawiązanego stosunku prawnego członkostwa (por. uchwałę SN z dnia 6 stycznia 2005 r., III CZP 75/04, wyroki SN: z dnia 24 czerwca 2009 r., I CSK 535/08, i z dnia 24 stycznia 2013 r., II CSK 170/12 oraz postanowienia SN z dnia 20 czerwca 2007 r., II CSK 100/07 i z dnia 28 listopada 2008 r., V CSK 278/08). Nie obejmuje on natomiast zaskarżania uchwał władz stowarzyszenia, które nie dotyczą jego praw i obowiązków wynikających z treści tego stosunku.

Wytaczając powództwo na podstawie art. 189 k.p.c., powód musi więc jednocześnie „zmieścić się” w granicach wyznaczonych przez hipotezę tego przepisu, tzn. nie tylko wskazywać na bezprawność działania stowarzyszenia rozumianą jako sprzeczność z ustawą, statutem lub zasadami współżycia społecznego, ale również na interes prawny, który może być ograniczony przez ustawę (art. 25-32 Pr. stow.), albo zredukowany do obiektywnej potrzeby uzyskania wyroku określonej treści, wywołaną rzeczywistym naruszeniem albo zagrożeniem sfery prawnej podmiotu występującego o taką ochronę.

Powództwo o ustalenie przewidziane w art. 189 k.p.c. nie może być wykorzystane w celu wzruszania uchwał władz stowarzyszenia, które nie ingerują w sferę praw i obowiązków członkowskich. Ustawodawca przyznał kompetencje w tym zakresie tylko organom nadzorującym stowarzyszenia, zatem należy przyjąć a contrario, że ustawowo w tym zakresie wyłączył prawo członków do wzruszania tych uchwał. Interes prawny powoda musi być zgodny z prawem, z zasadami współżycia społecznego oraz celem, któremu ma służyć art. 189 k.p.c., zatem to ograniczenie należy uznać za skuteczne. Poza tym, skoro środki nadzoru umożliwiają wyeliminowanie ewentualnych nieprawidłowości związanych z podejmowaniem przez te organizacje uchwał niezgodnych z prawem, z zasadami współżycia społecznego lub statutem, to trzeba uznać, że jeżeli z prawa przedmiotowego nie wynika, iż powód ma potrzebę takiego ustalenia, wyrok ustalający jest zbyteczny (por. uz. uchwały SN z dnia 25 stycznia 1995 r., III CZP 179/94).

Należy podkreślić, że dopuszczalność drogi sądowej w sprawie o wykluczenie ze stowarzyszenia oraz kontraktowy charakter statutu, z czym wiąże się zasada pacta sunt servanda, nie wyłącza jednocześnie konieczności uwzględniania przez sąd specyfiki stosunków prawnych, które powinny być przedmiotem rozstrzygnięcia, w tym uwzględnienia wolności zrzeszania się. Istota tej wolności polega między innymi na prawie do tworzenia korporacji o swobodnie wybranym celu i określeniu kryteriów członkostwa, tak by członkowie pozostający w danej organizacji nie byli przymuszeni do współdzielenia z osobami, z którymi nie są w stanie współdziałać. Inaczej mówiąc, wolność zrzeszania się to nie tylko prawo do wstąpienia do stowarzyszenia, ale również prawo stowarzyszenia do wykluczenia członków. Ingerencja sądu w działalność organizacji pozarządowej, działającej w formie stowarzyszenia powinna być wyjątkowa oraz uwzględniać jej autonomiczny i samorządny charakter (por. wyrok SN z dnia 24 czerwca 2009 r., I CSK 535/08). Z tego względu nie należy jej dopuszczać na żądanie członka kwestionującego uchwały niedotyczące jego stosunku członkowskiego (por. postanowienie SN z dnia 28 maja 1975 r., I CZ 76/75).

Uchwała SN z dnia 20 października 2015 r., III CZP 27/15

Standard: 65130 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy