Zobowiązanie zwrotu w przypadku wielości podmiotów zobowiązanych do świadczenia

Wykonanie prawa odstąpienia znoszącego stosunek prawny powoduje jego ustanie i powstanie nowego samodzielnie regulującego prawa i obowiązki stron. Nie można zatem poszukiwać ich podstawy ani sposobu realizacji w postanowieniach umowy, która w sensie prawnym już nie istnieje (por. wyroki SN z dnia 27 marca 2003 r., V CKN 1874/00, z dnia 7 stycznia 2004 r., III CK 188/02, z dnia 21 października 2010 r., IV CSK 112/10).

Kontraktowe i ustawowe prawo odstąpienia od umowy mają charakter autonomiczny, co oznacza samodzielność normatywnej podstawy obowiązku zwrotu świadczeń (por. wyroki SN z dnia 13 października 1992 r., II CRN 104/92, z dnia 9 września 2011 r., I CSK 696/10).

Powstałe zobowiązanie podlega przepisom o wykonaniu zobowiązań, co wyłącza odwoływanie się do konstrukcji bezpodstawnego wzbogacenia (por. wyroki SN z dnia 21 listopada 1952 r., C 178/52, z dnia 27 września 2005 r., V CK 165/05, nie publ.).

Skutek wykonania umownego prawa odstąpienia od umowy polega na jej zniesieniu i „uważaniu za niezawartą" (art. 395 § 2 zd. 1 k.c.) oraz powstaniu obowiązku zwrotu w oparciu o art. 395 § 2 zd. 2 k.c. Wynikająca z tego przepisu zasada zwrotu między stronami spełnionych wcześniej świadczeń w stanie niezmienionym (restitutio in integrum) legła u podstaw poglądu, że w wypadku solidarności podmiotem zobowiązanym do zwrotu jest tylko ten z dłużników, który świadczenie wcześniej otrzymał.

Konsekwentnie uznać należy, że cel omawianego stosunku prawnego wyklucza przyznanie pieniężnemu świadczeniu zwrotnemu charakteru podzielnego. Stanowi ono bowiem całość, niezależnie od tego, że może być spełniane w części.

Wielość podmiotów zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego skutkuje zastosowaniem zasad wynikających z art. 380 § 1 k.c., co oznacza że współdłużnicy odpowiadają za wykonanie zobowiązania tak jak dłużnicy solidarni, każdy z nich odpowiada za całość długu, a wierzyciel może żądać całości świadczenia na zasadach określonych w art. 366 § 1 i 2 k.c.

Ustawowe prawo odstąpienia od umowy wzajemnej przez jedną ze stron wynikające z niewłaściwego wykonywania obowiązku lub cech przedmiotu świadczenia może mieć oparcie w przepisach kodeksu cywilnego o charakterze ogólnym lub szczególnym. Jego wykonanie powoduje odpadnięcie podstawy prawnej świadczeń, oraz obowiązek dokonania rozliczeń w sposób wyznaczony zakresem skutków (ex nunc, ex tunc) oraz treścią danej normy prawnej (por. mającą moc zasady prawnej uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia 13 maja 1987 r., III CZP 82/86 albo na zasadach ogólnych, tj. zwrotu drugiej stronie wszystkiego, co od niej otrzymała na mocy umowy za zwrotem tego co świadczyła oraz naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 494 k.c.). Ten ostatni przepis stanowi samodzielną normatywną podstawę rozliczeń, przy czym jego treść uzasadnia wniosek, że powstałe ex lege zobowiązanie do zwrotu takiego świadczenia jak przyjęte samo w sobie nie pociąga zmiany jego charakteru (z podzielnego na niepodzielne i odwrotnie).

Zobowiązanie zwrotu dotyczy stron kontraktu, który wcześniej ustał, zatem brak podstaw do przyjęcia, że ciąży on jedynie na podmiocie, który świadczenie przyjął działając w imieniu własnym oraz innych osób (bezpośrednim odbiorcy należności). Wobec niestosowania konstrukcji zwrotu nienależnego świadczenia nie ma również znaczenia czy uzyskały one w wyniku wewnętrznej repartycji rzeczywiste przysporzenie majątkowe.

Wobec wielości podmiotów i zasady podzielności spełnionego w wygasłym stosunku zobowiązaniowym świadczenia pieniężnego, gdyby było ono spełnione przez ówczesnego dłużnika (obecnie: wierzyciela) na rzecz wierzycieli (obecnie: dłużników) w częściach obowiązek zwrotu spoczywałby na tych, którzy je otrzymali.

W sytuacji opisanej wyżej niepodzielne świadczenie nadal pozostaje niepodzielne i zasady zwrotu następują przy zastosowaniu art. 380 § 1 w zw. z art. 366 k.c.

Postanowienie SN z dnia 6 marca 2015 r., III CZP 113/14

Standard: 21137 (pełna treść orzeczenia)

Skutek wykonania umownego prawa odstąpienia od umowy polega na jej zniesieniu i „uważaniu za niezawartą" (art. 395 § 2 zd. 1 k.c.) oraz powstaniu obowiązku zwrotu w oparciu o art. 395 § 2 zd. 2 k.c. Wynikająca z tego przepisu zasada zwrotu między stronami spełnionych wcześniej świadczeń w stanie niezmienionym (restitutio in integrum) legła u podstaw poglądu, że w wypadku solidarności podmiotem zobowiązanym do zwrotu jest tylko ten z dłużników, który świadczenie wcześniej otrzymał.

Konsekwentnie uznać należy, że cel omawianego stosunku prawnego wyklucza przyznanie pieniężnemu świadczeniu zwrotnemu charakteru podzielnego. Stanowi ono bowiem całość, niezależnie od tego, że może być spełniane w części.

Wielość podmiotów zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego skutkuje zastosowaniem zasad wynikających z art. 380 § 1 k.c., co oznacza że współdłużnicy odpowiadają za wykonanie zobowiązania tak jak dłużnicy solidarni, każdy z nich odpowiada za całość długu, a wierzyciel może żądać całości świadczenia na zasadach określonych w art. 366 § 1 i 2 k.c.

Postanowienie SN z dnia 6 marca 2015 r., III CZP 113/14

Standard: 33691 (pełna treść orzeczenia)