Odpowiedzialność pasera " świadomie korzystającego z wyrządzonej drugiemu szkody" (art. 422 k.c.)

Świadomie korzysta z wyrządzonej drugiemu szkody (art. 422 k.c.) ten, kto wie, że odnosi korzyść z cudzego czynu niedozwolonego.

Artykuł 422 k.c. stanowi szczególną podstawę odpowiedzialności osoby korzystającej z wyrządzonej drugiemu szkody w takim zakresie, w jakim zachowanie korzystającego nie stanowi bezpośredniego naruszenia dóbr poszkodowanego. Jednocześnie norma art. 422 in fine k.c. w sposób pełny recypuje treść normatywną wyrażoną w art. 136 k.z. Norma wyrażona w art. 422 in fine k.c. spełnia dwie funkcje: kształtuje odpowiedzialność określonego podmiotu - osoby, która skorzystała z wyrządzonej czynem niedozwolonym szkody - jak i typizuje elementy przedmiotowe sankcjonowanego zachowania.

Odpowiedzialność za świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej drugiemu odbiega od ogólnych reguł przyjętych w prawie odszkodowawczym. W rzeczy samej chodzi tu o odpowiedzialność osoby, której czyn niedozwolony może nie pozostawać w żadnym związku przyczynowym ze szkodą wyrządzoną poszkodowanemu, a mimo to chodzi o odpowiedzialność za czyn własny.

Konstrukcja odpowiedzialności osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody, stanowi przejaw swoistej penalizacji odpowiedzialności cywilnej; komentowany przepis w tej części pełni więc funkcję represyjną i prewencyjną, typizując czyn niedozwolony w postaci świadomego skorzystania z wyrządzonej szkody.

W kodeksie cywilnym pojęcie „świadomość” używane jest w różnych kontekstach, jak np dla oceny stanu niepoczytalności osób fizycznych (art. 82, 425 k.c.), dla oceny zastosowania sankcji przepadku świadczenia na rzecz Skarbu Państwa (art. 412 k.c.), czy też dla oceny skuteczności określonych czynności (art. 527, 921 13 k.c.). Dlatego rozumienie tego pojęcia musi uwzględniać specyfikę instytucji, do której ma ono stosowanie.

W zakresie wykładni pojęcia „świadomego skorzystania ze szkody”, jako przesłanki odpowiedzialności na podstawie art. 422 k.c., w judykaturze zarysowały się rozbieżne stanowiska. Według jednego z nich, znajdującego wsparcie w przeważającej części doktryny prawa cywilnego, o świadomym skorzystaniu ze szkody wyrządzonej przez inną osobę można mówić jedynie wówczas, gdy temu, kto ze szkody skorzystał, można przypisać winę umyślną (tak SN w wyrokach z dnia 10 lipca 1975 r., (II CR 354/75; z dnia 5 lutego 1980 r., (IV PR 371/79).

W wyroku z dnia 17 lutego 1964 r. (I CR 30/63) Sąd Najwyższy wskazał, że wyrok skazujący za nieumyślne paserstwo nie może automatycznie wyłączyć odpowiedzialności cywilnej pasera, który ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą w wypadku, „gdy podejrzenia nabywcy, że przedmiot pochodzi z wyrządzonej drugiemu szkody, były na tyle poważne, że zignorowanie ich stanowiło rażące niedbalstwo". W ten sposób Sąd Najwyższy uznał, że świadome skorzystanie ze szkody można przyjąć w wypadku najcięższej postaci winy nieumyślnej, czyli rażącego niedbalstwa (łac. culpa lata - podobny pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 13 lutego 2014 r., (I ACa 1090/13).

W uzasadnieniu odmiennego stanowiska uwzględnia się, że zgodnie z wolą ustawodawcy przesłanką odpowiedzialności z art. 422 k.c. osoby korzystającej ze szkody nie jest jej wina ale świadomość skorzystania z cudzej szkody, która oznacza pozytywną wiedzę o skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, a nie podejrzenie o tym. W wyroku z dnia 16 czerwca 2010 r. (I CSK 507/09, nie publ.) Sąd Najwyższy wskazał, że termin "świadomie" stanowi oznaczenie podmiotowego elementu stanu faktycznego czynu niedozwolonego.

Podobnie Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 8 maja 2017 r. (I ACa 972/16) w zbliżonych okolicznościach faktycznych), uznał na gruncie art. 422 k.c., że nie jest właściwe utożsamianie winy umyślnej i świadomości, bowiem gdyby intencją ustawodawcy było powiązanie odpowiedzialności sprawcy jedynie z winą umyślną wyraziłby to wprost w przepisie. Dodał, że art. 422 k.c. stanowi samodzielną podstawę odpowiedzialności deliktowej za zachowanie polegające na świadomym skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, z czego można wnioskować, iż przepis ten sam w sobie stanowi o bezprawności takiego zachowania.

Podejmując rozważania dotyczące cywilnoprawnej odpowiedzialności na podstawie art. 422 k.c. osoby korzystającej ze szkody wyrządzonej innemu podmiotowi trzeba przede wszystkim uwzględnić, że nie opiera się ona na klasycznie rozumianej zasadzie winy, lecz jest to odpowiedzialność za działanie świadome (zob. odnośnie do pomocnictwa wyrok SN z dnia 18 maja 2017 r., III CSK 190/16 w którym przyjęto, iż pomocnictwo może być popełnione tylko umyślnie zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym).

Wymóg świadomości działania jest wymogiem dotyczącym stosunku sprawcy do swego działania i swoistym substytutem przesłanki winy (zob. też wyroki SN z dnia 5 grudnia 1980 r. IV PR 371/79, z dnia 16 czerwca 2010 r., I CSK 507/09).

Użycie w omawianym przepisie terminu „świadome” określa podmiotowe elementy tego czynu niedozwolonego. Posłużenie się tym terminem przez ustawodawcę pozwala przyjąć, że przesłanką odpowiedzialności z tego czynu niedozwolonego nie jest wina jego sprawcy. Świadomość osoby korzystającej z cudzej szkody oznacza wiedzę, że został dokonany czyn niedozwolony, że korzyść, jaką ta osoba osiąga, pochodzi z cudzego deliktu.

Sąd Najwyższy w wymienionym wyroku z dnia 16 czerwca 2010 r. uznając, że: „Termin „świadomie” stanowi oznaczenie podmiotowego elementu stanu faktycznego czynu niedozwolonego wskazał jednocześnie, że jest to okoliczność faktyczna i jako fakt nie podlega ocenie, tylko ustaleniu ...”. Nie podlega również stopniowaniu, bowiem świadomość istnieje albo nie. Osoba, której odpowiedzialność wchodzi w grę na podstawie art. 422 k.c., musi być świadoma korzystania z cudzej szkody. Musi zatem posiadać dostateczną ilość informacji o źródle pochodzenia korzyści. Jest to wiedza o określonych faktach i powiązaniach między nimi.

Odpowiedzialność na podstawie art. 422 k.c. nie zależy też od istnienia związku przyczynowego między szkodą a zachowaniem świadomie korzystającego z cudzej szkody. Szkoda bowiem musi wystąpić zanim skorzystanie z niej będzie mieć miejsce.

Sąd Najwyższy podziela stanowisko, iż „świadomość” korzystania z cudzej szkody oznacza pozytywną wiedzę o korzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody. W tym sensie wymagana jest świadomość w postaci wiedzy w ujęciu pozytywnym, a nie wystarczy zarzucalny brak określonej wiedzy (ujęcie negatywne: powinien był wiedzieć).

Według słownikowej definicji działania świadomego pojęcie „świadomie” oznacza: nieprzypadkowo, celowo, zdając sobie sprawę. Ponieważ są to elementy stanu faktycznego, uwzględnienie powództwa odszkodowawczego zależy od wykazania tych okoliczności wszelkimi dostępnymi w postępowaniu sądowym środkami dowodowymi. W tym zakresie pomocne mogą okazać się ustalenia odnośnie ilości przyjętych rzeczy, ich cena, okoliczności dalszej odsprzedaży.

Samodzielnemu ustaleniu w postępowaniu cywilnym okoliczności wypełniających przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za tytułu czynu niedozwolonego z art. 422 k.c., który jednocześnie stanowi występek, nie stoi na przeszkodzie wydanie prawomocnego wyroku karnego skazującego za przestępstwo nieumyślne z art. 292 § 2 k.k. Pogląd ten wspierają argumenty uzasadniające prezentowane w judykaturze Sądu Najwyższego stanowisko, że prawomocny wyrok skazujący za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza w świetle art. 11 k.p.c. możliwości ustalenia w postępowaniu cywilnym, że sprawca działał umyślnie.

Uchwała SN z dnia 21 grudnia 2017 r., III CZP 89/17

Standard: 13570 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy