Zdolność sądowa organów kontroli skarbowej, urzędów skarbowych, organów podatkowych

Sąd Najwyższy w wyroku z 28 stycznia 2010 r., IV CSK 261/09 stwierdził, że dyrektor urzędu kontroli skarbowej ma samodzielną legitymację czynną do występowania w sprawie określonej w art. 189[1] k.p.c. oraz wskazał, że organ kontroli skarbowej, wytaczając powództwo pozostaje ze stroną pozwaną wyłącznie w administracyjnym stosunku prawa podatkowego, wynikającym z publicznej, a nie cywilnej natury zobowiązania. Działanie organu kontroli w sferze imperium stanowi uzasadnienie dla jego samodzielnej pozycji w procesie cywilnym. W tym przypadku Skarb Państwa nie jest stroną zakwestionowanej umowy cywilnoprawnej, ale ma status „władzy” podatkowej (zob. też wyrok SN z 18 stycznia 2013 r., IV CSK 322/12 oraz uchwałę SN z 25 stycznia 1995 r., III CZP 176/94).

Odmienną funkcję pełni „właściwy urząd skarbowy”, wymieniony w art. 635 § 2 k.p.c. wśród podmiotów uprawnionych do zgłoszenia wniosku o zabezpieczenie spadku a także wskazany w art. 922 k.p.c. „organ, który zawarł umowę o użytkowanie wieczyste”. Organem tym jest starosta, jeżeli przedmiotem użytkowania wieczystego są grunty należące do zasobu nieruchomości Skarbu Państwa (art. 20–23 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r., poz. 518). W obu przypadkach urząd skarbowy oraz starosta występują jako statio fisci Skarbu Państwa (por. postanowienie SN z 16 marca 2005 r., IV CK 675/04).

Z kolei w sprawie, której przedmiotem jest przysługujące wierzycielowi na podstawie art. 373 ust. 1 pkt 1 i art. 376 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.- Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 1112), uprawnienie do zgłoszenia żądania o pozbawienie określonej osoby prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu, urząd skarbowy realizuje w ramach działalności państwa w sferze dominium (gospodarczej) nie zaś imperium (sfera władcza). Oznacza to, że w takich sprawach urząd skarbowy występuje także jako statio fisci Skarbu Państwa.

Okoliczność, że organem podatkowym jest m.in. burmistrz i na jego wniosek - zgodnie z art. 35 § 3 w zw. z art. 13 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej - sąd dokonuje wpisu hipoteki przymusowej nie oznacza, że burmistrz ma zdolność sądowa w sprawie o dokonanie na rzecz gminy wpisu hipoteki przymusowej. Burmistrz w zakresie tej ustawowo przyznanej mu kompetencji, nie mając osobowości prawnej ani przyznanej zdolności prawnej, nie działa jako podmiot samodzielny, lecz jako organ gminy realizującej zadania w sferze gospodarczej. W rozpoznanej sprawie prawidłowo zatem gmina a nie burmistrz wskazana została jako wnioskodawca.

Odmiennie należy ocenić status burmistrza, gdy w formie decyzji administracyjne określa jako organ podatkowy zobowiązania podatkowe lub ich wysokość; nie działa wtedy jako statio municipi jednostki samorządu terytorialnego, lecz jako samodzielny podmiot postępowania administracyjnego.

W sprawie, której przedmiotem jest przysługujące wierzycielowi na podstawie art. 373 ust. 1 pkt 1 i art. 376 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.- Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 1112), uprawnienie do zgłoszenia żądania o pozbawienie określonej osoby prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu, urząd skarbowy realizuje w ramach działalności państwa w sferze dominium (gospodarczej) nie zaś imperium (sfera władcza). Oznacza to, że w takich sprawach urząd skarbowy występuje także jako statio fisci Skarbu Państwa.

Postanowienie SN z dnia 8 października 2014 r., II CSK 781/13

Standard: 45372 (pełna treść orzeczenia)

Wskazane w art. 189[1] k.p.c. organy, choć nie należą do kategorii podmiotów wymienionych w art. 64 k.p.c., mają zdolność sądową. Zawarta w art. 64 k.p.c. regulacja, określająca, komu przysługuje zdolność sądowa, nie jest wyczerpująca; niektórym jednostkom niemającym cech określonych w art. 64 k.c. zdolność sądową przyznają przepisy szczególne.

Należy podzielić pogląd wyrażony w wyroku z dnia 28 stycznia 2010 r., IV CSK 261/09, że organy podatkowe i organy kontroli skarbowej występujące na podstawie art. 189[1] k.p.c. z powództwem o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa mają z mocy tego przepisu - szczególnego w stosunku do art. 64 k.p.c. - zdolność sądową, i same są stroną w tym postępowaniu, a nie Skarb Państwa.

W odniesieniu do dyrektora urzędu kontroli skarbowej nie ulega wątpliwości, że, czynności procesowe w przewidzianym w art. 189[1] k.p.c. postępowaniu o ustalenie może podejmować sama ta osoba, która pełni funkcję dyrektora określonego urzędu kontroli skarbowej (zob. art. 11 u.k.s.).

Choć art. 189[1] k.p.c. odwołuje się do art. 189 k.p.c., nie można zaakceptować poglądu, że przesłanką uwzględnienia dochodzonego na podstawie art. 1891 k.p.c. powództwa organu podatkowego lub organu kontroli skarbowej o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego albo prawa jest interes prawny powoda w rozumieniu art. 189 k.p.c. Przewidziana w art. 189 k.p.c. przesłanka jurysdykcyjna uwzględnienia powództwa w postaci wykazania przez powoda interesu prawnego w dochodzonym ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego albo prawa pełni funkcję legitymacyjną. Decyduje o legitymacji do wytoczenia w okolicznościach konkretnego przypadku powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia oznaczonego stosunku prawnego albo prawa (por. uchwała SN z dnia 25 stycznia 1995 r., III CZP 176/94). Natomiast art. 189[1] k.p.c. inaczej określa legitymację czynną w unormowanym w nim postępowaniu o ustalenie. Przewidziane w tym przepisie powództwo o ustalenie może wytoczyć jedynie organ podatkowy lub organ kontroli skarbowej, i tylko w toku prowadzonego postępowania podatkowego lub kontrolnego, jeżeli żądane ustalenie jest niezbędne do oceny skutków podatkowych.

O legitymacji czynnej w świetle art. 189[1] k.p.c. decydują więc - zamiast interesu prawnego - dwie wyraźnie przewidziane w nim przesłanki: posiadanie statusu organu podatkowego lub organu kontroli skarbowej oraz niezbędność żądanego ustalenia do rozstrzygnięcia sprawy w toku prowadzonego postępowania podatkowego lub kontrolnego. Brak którejkolwiek z tych dwóch przesłanek uzasadnia oddalenie powództwa.

Wymaganie od powoda występującego z powództwem określonym w art. 189[1] k.p.c. ponadto interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. oznaczałoby w istocie wprowadzenie przesłanki niemożliwej do spełnienia. Powszechnie bowiem przyjmuje się, że dany podmiot nie ma interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. w wytoczeniu powództwa o ustalenie, jeżeli dysponuje innym środkiem ochrony swych praw. Dotyczy to także jednostek realizujących interesy fiskalne państwa, które dysponują instrumentami ochrony tych interesów przewidzianymi w ustawach podatkowych.

Powodem ustanowienia art. 189[1] stały się właśnie przeszkody w wykorzystaniu na potrzeby stosunków podatkowych regulacji zawartej w istniejącym już art. 189 k.p.c., wynikające z trudności wykazania przez jednostki aparatu fiskalnego interesu prawnego w rozumieniu tej regulacji (zob. wyrok TK z dnia 14 czerwca 2006 r., K 3/05).

Wyrok SN z dnia 18 stycznia 2013 r., IV CSK 322/12

Standard: 45375 (pełna treść orzeczenia)