Czynność notarialna z osobą nieumiejącą lub niemogącą pisać (art. 87 § 1 pkt 4 i art. 92 § 1 pkt 8 Pr.Not.)

Nieważny jest testament notarialny, w którym – obok złożonego tuszowego odcisku palca – imię i nazwisko testatora wpisała i umieściła swój podpis osoba nieuczestnicząca w tej czynności.

W art. 87 § 1 pkt 4 u.p.n. dopuszcza się możliwość posłużenia się surogatem podpisu w postaci tuszowego odcisku palca ale tylko przy spełnieniu dodatkowych wymagań. Skuteczne posłużenie się zastępczą formą podpisu wymaga spełnienia łącznie trzech przesłanek a mianowicie: złożenia tuszowego odcisku palca, wypisania obok imienia i nazwiska osoby, która złożyła tuszowy odcisk oraz umieszczenia podpisu osoby, która wypisała imię i nazwisko osoby niemogącej pisać. W ten sposób osoba trzecia dokonuje swoistej autoryzacji odcisku palca na dokumencie.

Ze względu na rodzaj dokonanej czynności notarialnej oczywiste jest, że osoba potwierdzająca złożenie tuszowego odcisku palca przez testatora na dokumencie powinna być obecna co najmniej w tym momencie przy tej czynności. Dlatego wpisanie obok tuszowego odcisku palca testatora jego imienia i nazwiska oraz umieszczenie podpisu przez osobę, która nie była obecna przy sporządzaniu aktu jest uchybieniem skutkującym niezachowanie formy aktu notarialnego wymaganej w art. 950 k.c. a w konsekwencji prowadzi do nieważności objętej nim czynności prawnej.

Celowe jest zwrócenie uwagi, że wymagania dotyczące złożenia tuszowego odcisku palca przez osobę nieumiejącą lub niemogącą pisać, także na gruncie nieobowiązującego Prawa o notariacie z 1933 r., traktowane były jako istotne, stanowiące elementy konstytutywne aktu notarialnego (zob. też wymienioną uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 2001 r.). Zgodnie bowiem z treścią art. 88, akt sporządzony z naruszeniem wymagań dotyczących złożenia tuszowego odcisku palca przez osobę nieumiejącą lub niemogącą pisać (art. 75 Prawa o notariacie z 1933 r.) nie miał mocy dokumentu publicznego (obecnie urzędowego).

Postanowienie SN z dnia 9 września 2011 r., I CSK 248/11

Standard: 67670 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Stosownie do art. 92 § 1 pkt 8 pr. o not., osoby biorące udział w akcie notarialnym składają pod nim podpis, co oznacza, że w wypadku testamentu podpis składa testator. Jeżeli w akcie bierze udział osoba nieumiejąca lub niemogąca pisać, powinna złożyć na dokumencie tuszowy odcisk palca, obok którego inna osoba wpisze imię i nazwisko osoby nieumiejącej (niemogącej) pisać, umieszczając swój podpis (art. 87 § 1 pkt 4 pr. o not.); stosowną wzmiankę w treści dokumentu powinien poczynić notariusz (art. 87 § 2). Z art. 87 § 1 pkt 4 pr. o not. wynika forma wymagana w odniesieniu do całej takiej kategorii osób, które obejmuje pojęcie "osoba, która nie umie lub nie może pisać".

Samo sformułowanie przepisu nie pozostawia pola do rozważań, czy w ramach tej kategorii można wyróżniać osoby nieumiejące (niemogące) pisać, lecz umiejące się podpisać. Podstawę do takiego rozróżnienia Sąd Okręgowy upatruje w art. 92 § 1 pkt 8 pr. o not., twierdząc, że osoba nieumiejąca pisać może akt notarialny podpisać, co oznaczałoby w konsekwencji, że art. 87 § 1 pkt 4 pr. o not. ma zastosowanie do takich tylko osób, które nie tylko nie umieją (nie mogą) pisać, ale także nie umieją (nie mogą) się podpisać.

Podobną myśl można odnaleźć w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2004 r., I CK 229/04 (niepubl.) i z dnia 27 czerwca 2007 r., II CSK 124/07 (OSNC 2008, nr 9, poz. 112); w drugim z nich Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że podpisanie aktu notarialnego przez osobę, która nabyła tylko umiejętność pisania swego imienia i nazwiska, spełnia wymaganie określone w art. 92 § 1 pkt 8 pr. o not. W piśmiennictwie zagadnienie to wywołuje zasadnicze kontrowersje.

Jednocześnie, trudno nie dostrzec, że regulacja zawarta w art. 87 § 1 pkt 4 pr. o not. wyraźnie definiuje krąg osób, wobec których sformułowana jest przewidziana w nim forma, nie stwarzając żadnych dodatkowych przesłanek uzasadniających zwolnienie z tej formy. Natomiast art. 92 § 1 pr. o not. ma charakter ogólny, a jego treścią jest określenie poszczególnych, wspólnych dla każdego aktu notarialnego wymagań. Ponadto, z art. 92 § 2 wynika, że jeżeli w akcie bierze udział osoba, która nie umie lub nie może pisać, notariusz stwierdza, że osoba ta aktu nie podpisała i podaje tego powody.

Niezależnie od sposobu rozstrzygnięcia tych wątpliwości, błędne było założenie Sądu Okręgowego, że fakt umiejętności (braku umiejętności) pisania przez testatorkę jest prawnie obojętny dla oceny ważności testamentu. Kwestia ta musi zostać objęta podstawą faktyczną orzeczenia, jako istotna w procesie badania zachowania formy oświadczenia złożonego przez osobę, co do której występuje taka wątpliwość. Tymczasem, pomimo, że ta, kontrowersyjna w sprawie, okoliczność była przedmiotem postępowania dowodowego, Sąd ostatecznie zaniechał poczynienia stanowczego ustalenia faktycznego, z powodu błędnego uznania tej kwestii za bezprzedmiotową.

Sposób odczytania przez Sąd wymienionych przepisów abstrahuje od kwestii, czy w ogóle można uznać, że umie się podpisać taka osoba, która nie umie pisać. W orzecznictwie i piśmiennictwie powszechnie akceptuje się stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 grudnia 1993 r., III CZP 146/93 (OSNC 1994, nr 5, poz. 94), obszernie umotywowane w jej uzasadnieniu, że podpis może złożyć jedynie osoba umiejąca i mogąca pisać; chociaż uchwała odnosiła się do podpisu wystawcy weksla, ma ona znaczenie ogólniejsze, a w jej uzasadnieniu wskazano, że taki wniosek wynika również z art. 92 § 2 pr. o not.

Postanowienie SN z dnia 17 czerwca 2009 r., IV CSK 78/09

Standard: 20106 (pełna treść orzeczenia)